Ο Νικηφόρος Λύτρας (Πύργος Τήνου 1832 – Αθήνα 13 Ιουνίου 1904) ήταν ένας από τους
μεγαλύτερους έλληνες ζωγράφους και δασκάλους της ζωγραφικής κατά τον 19ο αιώνα. Θεωρείται από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Σχολής του Μονάχου και πρωτοπόρος στην διαμόρφωση της διδασκαλίας των Καλών Τεχνών στην Ελλάδα.
Βιογραφικό
Ο Νικηφόρος Λύτρας ήταν γιος ενός λαϊκού μαρμαρογλύπτη. Το 1850, σε ηλικία δεκαοκτώ ετών πήγε στην Αθήνα μαζί με τον πατέρα του και γράφτηκε στο Σχολείο των Τεχνών (η μετέπειτα Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών). Στο Σχολείο των Τεχνών, σπούδασε ζωγραφική με δασκάλους τον γερμανό Λουδοβίκο Θείρσιο (Λούντβιχ Τίερς ή Ludwing Thierch), τους αδερφούς Μαργαρίτη και τον ιταλό Ραφφαέλο Τσεκκόλι (Raffaelo Ceccoli). Με την αποφοίτησή του, το 1856, ανέλαβε να διδάξει το μάθημα της Στοιχειώδους Γραφής στο ίδιο ίδρυμα. Το 1860, με υποτροφία της ελληνικής κυβέρνησης, πήγε στο Μόναχο για να σπουδάσει στην Βασιλική Ακαδημία των Καλών Τεχνών και έτσι βρέθηκε στην καρδιά της ευρωπαϊκής καλλιτεχνικής ζωής. Εκεί δάσκαλός του ήταν ο Καρλ φον Πιλότυ (Karl von Piloty), ο βασικός εκπρόσωπος της ιστορικής ρεαλιστικής ζωγραφικής στην Γερμανία.
Το 1862, με την έξωση του βασιλιά Όθωνα, το ελληνικό κράτος διέκοψε την υποτροφία που του χορηγούσε, αλλά ο εύπορος βαρόνος Σιμών Σίνας, πρέσβης της Ελλάδας στην Βιέννη, ανέλαβε τα έξοδα των σπουδών του. Το καλοκαίρι του 1865, λίγο πριν αναχωρήσει για την Ελλάδα, συνάντησε τον φίλο του Νικόλαο Γύζη, που μόλις είχε φθάσει στο Μόναχο για να σπουδάσει και αυτός κοντά στον Πιλότυ. Μαζί με τον Γύζη επισκέφθηκαν εκθέσεις και μουσεία και πήγαν για λίγες ημέρες στις εξοχές του Μονάχου, σε γραφικά χωριά της Βαυαρίας.
Με την επιστροφή του στην Αθήνα, ο Λύτρας διορίστηκε καθηγητής στο Σχολείο Καλών Τεχνών, στην έδρα της Ανωτάτης Ζωγραφικής, την οποία κατείχε για 38 ολόκληρα χρόνια. Το 1873, παρέα με τον Γύζη, έκανε ένα τρίμηνο ταξίδι στην Σμύρνη και την Μικρά Ασία. Τον επόμενο χρόνο (1874) πήγε πάλι στο Μόναχο και επέστρεψε στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1875. Τον Σεπτέμβριο του 1876, μαζί με τον Γύζη, αναχώρησε και πάλι για το Μόναχο και το Παρίσι. Το 1879 επισκέφθηκε την Αίγυπτο και τον χειμώνα του ίδιου έτους παντρεύτηκε την Ειρήνη Κυριακίδη, κόρη εμπόρου από την Σμύρνη. Τον επόμενο χρόνο γεννήθηκε το πρώτο από τα έξι παιδιά τους, ο Αντώνιος. Ακολουθούν τέσσερις ακόμα γιοι — ο Νικόλαος, ο Όθων, ο Περικλής και ο Λύσανδρος — και μία κόρη, η Χρυσαυγή. Ο γιος του Νικόλαος έγινε κι αυτός ζωγράφος με πλούσιο και πολύ σημαντικό έργο.
Ο Λύτρας δούλεψε ευσυνείδητα και ως ζωγράφος και ως καθηγητής στο Σχολείο Καλών Τεχνών και γνώρισε νωρίς την αναγνώριση και την δόξα. Κοντά του μαθήτεψαν πολλοί ζωγράφοι, που αργότερα ακολούθησαν διαφορετικούς δρόμους και διακρίθηκαν, μεταξύ των οποίων ο Γεώργιος Ιακωβίδης, ο Περικλής Πανταζής, ο Γεώργιος Ροϊλός και ο Νικόλαος Βώκος.
Πέθανε σε ηλικία 72 ετών το καλοκαίρι του 1904, μετά από σύντομη ασθένεια που εικάζεται ότι οφείλονταν σε δηλητηρίαση από χημικές ουσίες των χρωμάτων. Λίγους μήνες αργότερα, την έδρα του στο Σχολείο Καλών Τεχνών (Πολυτεχνείο), ανέλαβε ο παλαιός μαθητής του Γεώργιος Ιακωβίδης.
Κατά την περίοδο που ήταν μαθητής του Πυλωτή στο Μόναχο, ο Λύτρας ασχολήθηκε με την λεγόμενη «ιστορική ζωγραφική» με θέματα παρμένα από την ελληνική μυθολογία και την ελληνική ιστορία. Στην περίοδο του Μονάχου συγκαταλέγονται οι πίνακές του: Ο απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, Η Πηνελόπη διαλύει τον ιστό της, Η Αντιγόνη εμπρός στο νεκρό Πολυνείκη.
Με την επιστροφή του στην Ελλάδα, άρχισε να ασχολείται με προσωπογραφίες, αλλά και με θέματα της ζωής στο χωριό και την πόλη. Τα γραφικά έθιμα και τα στιγμιότυπα ενέπνευσαν μερικά από τα πλέον γνωστά ηθογραφικά έργα του: Ψαριανό μοιρολόι, Ο γαλατάς, Παιδί που στρίβει τσιγάρο, Η αναμονή, κ.ά.
Οι ηθογραφίες του Λύτρα, είδος στο οποίο θεωρείται εισηγητής, ανταποκρίνονται στην κυρίαρχη ιδεολογία της αστικής τάξης της εποχής και στο γενικό αίτημα για την απόδειξη της ιστορικής συνέχειας των Ελλήνων. Τα ταξίδια του στην Μικρά Ασία και την Αίγυπτο πλούτισαν τους πίνακές του με αραπάκια, φελάχες, χότζες και άλλα στοιχεία του της προσφιλούς στην Δύση μυστηριακής Ανατολής. Τα έργα των τελευταίων του χρόνων διαπνέονται από την μελαγχολία των γηρατειών, από θρησκευτικές ανησυχίες και μηνύματα θανάτου. Προς το τέλος της ζωής του, ασκητικές και μαυροντυμένες υπάρξεις με κέρινα πρόσωπα πήραν την θέση των λυγερόκορμων κοριτσιών.
Ο καταξιωμένος Λύτρας ήταν από τα πιο δημοφιλή πρόσωπα στους αθηναϊκούς καλλιτεχνικούς κύκλους της εποχής του. Συμμετείχε και τιμήθηκε σε πάμπολλες εκθέσεις: στις πανελλήνιες εκθέσεις στο Ζάππειο, τις παγκόσμιες εκθέσεις του Παρισιού (1855, 1867, 1878, 1889 και 1900), την παγκόσμια έκθεση της Βιέννης (1873), και τις εκθέσεις που οργάνωνε τακτικά ο Καλλιτεχνικός Σύλλογος Παρνασσός. Ως επίσημος προσωπογράφος της υψηλής κοινωνίας της Αθήνας φιλοτέχνησε ολόσωμα μνημειακά πορτρέτα μελών των οικογενειών Σερπιέρη, Καυτατζόγλου, διευθυντών της Εθνικής Τράπεζας και άλλων επιφανών Αθηναίων που συγκαταλέγονται στα πιο σημαντικά δείγματα της ελληνικής ζωγραφικής του 19ου αι.
Η πολύχρονη θητεία του ως καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών έθεσε τα θεμέλια για την ανάπτυξη της σύγχρονης ελληνικής ζωγραφικής. Αν και προσκολλημένος πάντα στις αρχές του ακαδημαϊσμού της Σχολής του Μονάχου και ανεπηρέαστος από το ρεύμα των ιμπρεσιονιστών, εντούτοις προέτρεπε πάντα τους μαθητές του να είναι ανοιχτοί στις νέες τάσεις. Ως καλλιτέχνης και ως δάσκαλος, ο Λύτρας σημάδεψε την πορεία της νεοελληνικής ζωγραφικής. «Η αγάπη προς το ωραίον είναι η γέφυρα μεταξύ Θεού και ανθρώπου», έλεγε.
Το 1903 παρασημοφορήθηκε με τον Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος. Το 1909 — μετά τον θάνατό του — έργα του παρουσιάστηκαν στην έκθεση «Η σχολή του Πιλότυ 1885-1886» στην γκαλερί Heinemann του Μονάχου. Το 1933 πραγματοποιήθηκε μεγάλη αναδρομική έκθεση στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών με 186 έργα του.
) | ) | ) |
| Άιντε να κουρεύεσαι! Κάρβουνο σε χαρτί επικολλημένο σε χαρτόνι 12x75 cm. | Παιδί στην αποβάθρα Μελάνι και μολύβι σε χαρτί επικολλημένο σε χαρτόνι 14x9 εκ. | Ο Χρήστος ο Αράπης (1873-1874) Λάδι σε μουσαμά 44x39,5 εκ. Συλλογή Εμφιετζόγλου |
) | ) | |
| Ιάκωβος Βαρούτης, [1885] λάδι σε μουσαμά 90 x 74 εκ. | Φύλλο με 4 σπουδές σπουδή αρχαίων πολεμιστών στην πίσω όψη μολύβι σε χαρτί 22,5 x 12 εκ.
Ο Νικηφόρος Λύτρας (1832-1904) θεωρείται ο πατέρας της νεοελληνικής ζωγραφικής παράδοσης στην Ελλάδα. Υπήρξε, μαζί με τον Νικόλαο Γύζη (1842-1901), από τους βασικότερους εκπροσώπους της ώριμης τρίτης γενιάς της Σχολής του Μονάχου. Το 1876, την εποχή δηλαδή που τα ακαδημαϊκά ήθη στο Παρίσι τάραζε η δεύτερη ομαδική έκθεση των ιμπρεσιονιστών, εκείνος βρισκόταν εκεί. Ωστόσο, γύρισε την πλάτη στον ιμπρεσιονισμό και επέστρεψε στον ακαδημαϊσμό του Μονάχου, ο οποίος, κατ' αυτόν, μπορούσε να ανταποκριθεί καλύτερα στις απαιτήσεις της ελληνικής κοινωνίας της εποχής του -εκείνης βεβαίως που ήταν σε θέση να παραγγείλει -και να αγοράσει- τους πίνακές του. Ο Νικηφόρος Λύτρας επιχείρησε να συνδυάσει -μέσα από μια εκτενή εικονογραφία που περιλάμβανε θέματα από όλες τις μορφές του βίου- την ακαδημαϊκή του παιδεία με το αυθεντικό ενδιαφέρον για την ελληνική πραγματικότητα της εποχής του. Το αποτέλεσμα καταγράφεται κυρίως στις ηθογραφικές του παραστάσεις, τις οποίες ουσιαστικά εκείνος εγκαινίασε στη νεοελληνική ζωγραφική -υπενθυμίζουμε ότι από το 1883 οι διαγωνισμοί του περιοδικού "Εστία" καθιέρωσαν την ηθογραφία στη λογοτεχνία. Οι ηθογραφίες του Λύτρα περιλαμβάνουν σκηνές από την ελληνική επαρχία και τον αστικό βίο, την ελληνική οικογένεια της εποχής, τον κόσμο του παιδιού, καθώς και θέματα από την Ανατολή. Πασίγνωστα έργα όπως το περίφημο "Φίλημα", ο "Γαλατάς", ή τα "Κάλαντα" καθιέρωσαν μια μοναδική αποτύπωση του σύγχρονου κοινωνικού χώρου με τη μορφή ενός εικονογραφημένου χρονικού, το οποίο, όμως, υπερβαίνει το απλό ντοκουμέντο. Διότι, χάρη στην αδρότητα και σαφήνεια του σχεδίου καθώς και στη χρωματική ευαισθησία και γνώση, οδηγεί συχνά σε αριστουργηματικά αποτελέσματα. Ο Λύτρας θεωρείται ανανεωτής και στον τομέα της προσωπογραφίας, όπου είναι φανερή η απόπειρα να υπερβεί τη νατουραλιστική εικόνα με την ψυχολογική καταγραφή του εικονιζομένου προσώπου. Ο σημαντικός αυτός νεοέλληνας καλλιτέχνης δίδαξε σχεδόν σαράντα χρόνια στο "Σχολείον των Τεχνών" και έτσι επηρέασε αποφασιστικά τις επόμενες γενιές στη δική του κατεύθυνση. Το «Ψάθινο καπέλο» ένα από τα πιο αγαπημένα έργα της νεοελληνικής τέχνης και από τα γνωστότερα του Νίκου Λύτρα, επέλεξε η Εθνική Πινακοθήκη για την πρόσκληση της πρώτης μεγάλης αναδρομικής που ετοιμάζει για τον ζωγράφο, με τη φιλοδοξία να φωτίσει άγνωστες πτυχές του και κυρίως να τον καταξιώσει ως θεμελιωτή της μοντέρνας τέχνης στην Ελλάδα, ως τολμηρότερο ακόμη και του Παρθένη, ως επαναστάτη στη ζωγραφική που προετοίμασε τον δρόμο για την αφαίρεση μεταπολεμικά. Να του δώσει εν τέλει τη θέση που δικαιούται στην ιστορία της ελληνικής τέχνης.Η έκθεση «Νίκος Λύτρας (1883-1927) - Χτίζοντας με το χρώμα και το φως» θέλει να καθιερώσει το μικρό όνομα Νίκος αντί για το ακαδημαϊκό Νικόλαος που έχει επικρατήσει. Αλλωστε, ο ίδιος υπέγραφε τα πρώιμα έργα του ως Νίκος Λύτρας, ποτέ Νικόλαος, και σε τελευταία ανάλυση υπήρξε ένας μοντέρνος ζωγράφος και το Νίκος ταιριάζει καλύτερα, σύμφωνα με την Αφροδίτη Κούρια, η οποία έβγαλε σε πέρας μια πολύχρονη έρευνα για τον ζωγράφο. Το αποτέλεσμα είναι η πρώτη μονογραφία (συνέκδοση με ΕΛΙΑ) και, βέβαια, η έκθεση με μεγάλο αριθμό άγνωστων έργων, από ένα σύνολο περίπου 100 πινάκων και 50 σχεδίων, που θα παρουσιαστούν, μαζί με πλούσιο τεκμηριωτικό υλικό (φωτογραφίες κ.λπ.), από 19 Μαρτίου έως 2 Ιουνίου. Ο διάσημος ακαδημαϊκός ζωγράφος Νικηφόρος Λύτρας ώθησε τον γιο του Νίκο στην τέχνη. Αυτός ξεπέρασε τον πατέρα, έγινε «επαναστάτης», κατά τη Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα. Ο νεαρός Έλληνας ζωγράφος, στα τέσσερα χρόνια των σπουδών του στο Μόναχο (1907-1911), στο προπύργιο του ακαδημαϊσμού, δέχτηκε επιδράσεις από τις καλλιτεχνικές ρήξεις που συντελέστηκαν, ειδικά από το κίνημα του «Γαλάζιου Καβαλάρη» (Καντίνσκι, Κλέε κ.ά.). Η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης δεν συμφωνεί απολύτως με όσους τον κατατάσσουν στον εξπρεσιονισμό, λόγω της παστόζικης, βίαιης και χειρονομιακής πινελιάς του, η οποία όμως είναι και «δομική», ενώ αποδίδει με καθαρό χρώμα την ένταση και την ποιότητα του φωτός (εξ ου και ο τίτλος της έκθεσης). «Διαθέτει γενετικά χαρακτηριστικά που ανάγονται στο δίδαγμα του Σεζάν», του πατέρα δηλαδή του ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Κατά την κ. Λαμπράκη, επίσης, οι εξπρεσιονιστές έχουν σκοτεινό ψυχισμό και απαισιόδοξη προδιάθεση, αντιθέτως «η ζωγραφική του Νίκου Λύτρα είναι γεμάτη ζωική ευφορία, είναι ένας ύμνος στη ζωή, στα νιάτα, στην ελληνική φύση». Τα έργα του «μπορούν να συναγωνιστούν επάξια τα μεγάλα αριστουργήματα των πρώιμου ευρωπαϊκού μοντερνισμού». Αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά φιλοδοξεί να αποκαταστήσει η έκθεση που παρακολουθεί όλο το φάσμα της δουλειάς του, την τεχνοτροπία και το θεματικό του ρεπερτόριο - πορτρέτα, τοπία, σκηνές από εσωτερικά και την ύπαιθρο, μακέτες για διαφημίσεις, αλλά και στρατιωτικά θέματα από τις εμπειρίες του στο μέτωπο των βαλκανικών πολέμων. Το τεκμηριωτικό υλικό φωτίζει τις ριζοσπαστικές αλλαγές που επέφερε ως καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών, αλλά και τη δημιουργία της ριζοσπαστικής «Ομάδας Τέχνης», με τους Παρθένη, Μαλέα, Βυζάντιο, Τόμπρο κ.ά., έχοντας την υποστήριξη του ιδίου του Ελευθέριου Βενιζέλου. Διάρκεια έκθεσης: 19/3 έως 2/6 2008 |
‘Mechanic’ by Dennis Oppenheim, acrylic on paper (from the Alexander Iolas collection). 
