12/12/2009

Ενας Γκρέκο στην πόλη των τσάρων

Το Μουσείο Ερμιτάζ υποδέχεται τις μεταβυζαντινές εικόνες της Συλλογής Βελιμέζη και το «7» περιπλανάται στην ηλιόλουστη Αγία Πετρούπολη με την περιέργεια να δει τι διασώζεται σήμερα από το Λένινγκραντ

Το έργο του Γκρέκο, το σημαντικότερο της έκθεσης. Το έργο του Γκρέκο, το σημαντικότερο της έκθεσης. Ο νεαρός ψηλός Ρώσος μού συστήνεται μ' ένα πλατύ χαμόγελο κάτω από το ψεύτικο μουστακάκι του: «Χάι, είμαι ο τσάρος Πέτρος». Η πρασινοκόκκινη στολή του λάμπει στον κυριακάτικο ήλιο της Αγίας Πετρούπολης, που είναι τόσο σπάνιος αυτή την εποχή. Το περασμένο Σαββατοκύριακο η πόλη ζούσε το «μπάμπιε λιέτα», το «καλοκαίρι της γριάς», όπως λέει ο κόσμος, παρομοιάζοντας τις γλυκές μέρες του Σεπτέμβρη με τις τελευταίες χαρές μιας γυναίκας. Κι ήμασταν τυχεροί που το μοιραστήκαμε φτάνοντας εκεί για τα εγκαίνια της έκθεσης των μεταβυζαντινών εικόνων της Συλλογής Βελιμέζη, που στεγάζεται πρώτη φορά στο Μουσείο Ερμιτάζ, όπου και θα βρίσκεται ως το τέλος του χρόνου χάρη στο Κοινωφελές Ιδρυμα Αλέξανδρος Ωνάσης.

«Λοιπόν», ρωτά ο τσάρος, «θα φωτογραφηθείς μαζί μου; Μόνο 150 ρούβλια» -γύρω στα τρία ευρώ. Μού δείχνει και το φόντο, που είναι δωρεάν: τον επιβλητικό ναό της Παναγίας του Καζάν, που είναι χτισμένος με πωρόλιθο και υπήρξε το ορμητήριο του Ρασπούτιν όταν πρωτοήρθε στην Αγία Πετρούπολη. Αν ζούσε στη Μόσχα, ο φωτογενής νεαρός μπορεί να πόζαρε σαν Λένιν ή Μαρξ στην Κόκκινη Πλατεία. Αλλά, εδώ, ο σταρ φαίνεται πως είναι ο Μέγας Πέτρος, ο κοσμοπολίτης ηγεμόνας που ίδρυσε την πόλη και, αφού την υπέβαλε σε πολλές θυσίες, την έκανε πρωτεύουσα με ευρωπαϊκή όψη στο γύρισμα του 17ου προς τον 18ο αιώνα.

Πολύ κοντά στην Παναγία του Καζάν ορθώνεται πολύχρωμος ο ναός της Αναστάσεως, που θυμίζει έντονα τον περίφημο Αγιο Βασίλειο της Μόσχας. Είναι μια από τις ελάχιστες εκκλησίες της πόλης με ρωσικό αναγεννησιακό ρυθμό, δίχως δάνεια νεοκλασικής ή μπαρόκ αρχιτεκτονικής δηλαδή, που μαζί με την αρ ντεκό και την αρ νουβό εναλλάσσονται σε πολλά από τα κτίρια, όπως επέβαλλαν οι καλύτεροι δυτικοί αρχιτέκτονες της εποχής εκείνης.

Εξω από το μνημείο η Μεγάλη Αικατερίνη έχει μόλις σβήσει το τσιγάρο της και, καθώς δεν περνούν πολλοί τουρίστες αυτή τη στιγμή, απολαμβάνει ένα καυτό τσάι. Στα διπλανά καρότσια, όπου άλλοι συνάδελφοί της παραφυλάνε για πελάτες, συμφιλιώνονται θέλοντας και μη ο Τσε, ο ρωσικός θυρεός, ποδοσφαιρικές φανέλες και στρατιωτικά δίκοχα βιομηχανικής παραγωγής με πλήθος από κομμουνιστικές και αυτοκρατορικές κονκάρδες μαζί.

Εικόνες τότε και τώρα

Αλλού βρίσκεις και μπλούζες που γράφουν «Sex instructor»-«Ινστρούκτορας του σεξ» ή με τον Λένιν, σαν πανκ, να υψώνει απειλητικά το δάχτυλο λέγοντας «Fucking revolution»-«Γαμημένη επανάσταση». Όμως τέτοιες στάμπες δεν συναντάς εύκολα έξω από εκκλησίες. Ανεμπόδιστη πια, η θρησκευτική πίστη φαίνεται πως γίνεται σεβαστή απ' όλους.

Πουλώντας κεριά στον επιβλητικό ναό του Αγίου Ισαάκ. Πουλώντας κεριά στον επιβλητικό ναό του Αγίου Ισαάκ. Είναι αλήθεια ότι στους πιο ξακουστούς ναούς συναντάς περισσότερους τουρίστες, ανάμεσά τους και Ιάπωνες με ιατρικές μάσκες για τον φόβο της γρίπης. Αλλά το μοναστήρι του Αλεξάντρ Νέφσκι, τη μέρα ειδικά της γιορτής του Αγίου Αλεξάνδρου, ανήκει στους Ρώσους. Εκατοντάδες πιστοί περιμένουν στην ουρά για να προσκυνήσουν: πολλές γυναίκες κάποιας ηλικίας, με το μαντίλι να καλύπτει τα μαλλιά τους, αλλά και σύγχρονα κορίτσια και αγόρια και ολόκληρες οικογένειες, που στέκουν με κατάνυξη και ψάλλουν χαμηλόφωνα σαν να νανουρίζουν. Μερικοί σπεύδουν να σκύψουν κάτω από την εικόνα του ήρωα στρατηλάτη όταν τη σηκώνει ο ιερέας και βγαίνει απ' τον ναό, ενώ άλλοι ξεφυλλίζουν με ενδιαφέρον βιβλία παραταγμένα πάνω σ' έναν πάγκο, στην πλακόστρωτη αυλή, δίπλα στο δροσερό πάρκο.

Ισως μερικοί από αυτούς πάνε και στο Χειμερινό Παλάτι του Ερμιτάζ, όπου φιλοξενείται η ελληνική έκθεση. Ο Αιμίλιος Βελιμέζης άρχισε να συγκροτεί τη συλλογή του στις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα στην Αλεξάνδρεια και την Αθήνα διαλέγοντας εικόνες από διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Χρονολογούνται από τον 15ο ώς το 19ο αιώνα και, όπως εξηγεί η επιστημονική επιμελήτρια της συλλογής, καθηγήτρια Νανώ Χατζηδάκη, «αντιπροσωπεύουν τις τάσεις της τέχνης στην ελληνική επικράτεια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. Πολλές προέρχονται από τα εργαστήρια κρητικών ζωγράφων, όπως ο Εμμανουήλ Τζάνες, που κατέφυγαν στα Ιόνια Νησιά και τη Βενετία μετά την άλωστη του Χάνδακα, του Ηρακλείου δηλαδή, από τους Οθωμανούς, το 1669. Αλλες φιλοτεχνήθηκαν σε τοπικά εργαστήρια των Ιονίων και της βόρειας Ελλάδας. Ομως το σπουδαιότερο έργο της συλλογής είναι ένα έργο δυτικού χαρακτήρα που φιλοτέχνησε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πριν φύγει από την Κρήτη και απεικονίζει "Το πάθος του Χριστού- Πιετά με αγγέλους"».

Τα τελευταία χρόνια η έκθεση ταξίδεψε σε 19 πόλεις, από την Αλεξάνδρεια ώς τη Βαρκελώνη κι από το Λονδίνο ώς τη Βενετία. Η Αγία Πετρούπολη δικαιούνταν να την υποδεχθεί νωρίτερα, αν σκεφθεί κανείς ότι, όπως επισημαίνει ο διευθυντής του Ερμιτάζ, καθηγητής Μιχαήλ Πιοτρόφσκι, «οι Ρώσοι δημιούργησαν μεγάλες συλλογές κρητικών εικόνων. Ειδικά εδώ, τα μνημεία αυτά αναγνωρίστηκαν όχι μόνο ως έργα τέχνης με λειτουργικό σκοπό, αλλά ως έργα τέχνης άξια για μουσεία και συλλογές».

Μοιρασμένες σε τρεις αίθουσες του καταπληκτικού, δαιδαλώδους αυτού μουσείου, με εκατομμύρια εκθέματα από την προϊστορική εποχή μέχρι την μπλε περίοδο του Πικάσο κι από τον χρυσό των Σκυθών μέχρι τον «Χορό» του Ματίς, οι μεταβυζαντινές εικόνες ενώνουν και οι ίδιες διαφορετικούς πολιτισμούς της Δύσης και της Ανατολής. Οπως λέει ο Μ. Πιοτρόφσκι, «εμφανίζουν αναλογίες με την ιταλική ζωγραφική της πρώιμης Αναγέννησης αλλά και με τη σχολή Στρόγκανοφ της ρωσικής ζωγραφικής».

Διασταύρωση μονοπατιών

Κι αυτός ο διάλογος δεν ήταν μόνο καλλιτεχνικός: «Ο Γκρέκο ταξίδεψε από την Κρήτη στη Βενετία κι έπειτα στην Ισπανία για να εξελιχθεί σ' έναν από τους πρώιμους μοντέρνους ζωγράφους μετά την Αναγέννηση. Αν προτιμάτε, υπήρξε ο τελευταίος αναγεννησιακός ζωγράφος» είπε ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου, τη μέρα των εγκαινίων, προς τα ρωσικά μέσα. «Την ίδια περίπου εποχή, ο Πέτρος ξεκινάει από το Ρότερνταμ, περνάει από τη Γερμανία και καταλήγει στην Αγία Πετρούπολη. Δύο αντίστροφα μονοπάτια διασταυρώνονται σ' αυτή την πόλη. Μεταξύ της κρητικής, της επτανησιακής και της ρωσικής σχολής εικονογραφίας εκπροσωπούνται παλιοί και νέοι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν χάρη και στην ελεύθερη επικοινωνία. Στο Ερμιτάζ υπήρχαν ήδη βυζαντινές και ρωσικές εικόνες. Τώρα οι μεταβυζαντινές συμπληρώνουν το παζλ».

Λίγο μετά πλημμύρισαν την έκθεση επισκέπτες διαφορετικών ηλικιών. Ανάμεσά τους και η Φατίμα Ελόεβα, καθηγήτρια γλωσσολογίας και πρόεδρος του τμήματος Νεοελληνικών και Βυζαντινών Σπουδών στο πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, με μερικούς φοιτητές της. Κάποιοι είναι κιόλας γλωσσολόγοι, σαν τον Μαξίμ Κίσιλιγκερ, έναν νεαρό που κρατά περήφανος ένα καινούριο βιβλίο, τη μελέτη για τον ελληνισμό της Κριμαίας που έκανε μαζί με τους συναδέλφους του. Τι κάνει έναν νέο Ρώσο να αφοσιωθεί στον ελληνικό πολιτισμό; Με ακούει και χαμογελά: «Κάποτε πήγα στην Ελλάδα, μου άρεσε πολύ, και, παρ' ότι δεν μιλούσα λέξη ελληνικά, έπρεπε να κάνω μιαν αρχή» εξηγεί, σαν να μιλάει για το πιο συνηθισμένο πράγμα στον κόσμο.

Το ταξίδι και η Ιθάκη

«Σκεφθείτε ότι παλιότερα αυτή η αγνότητα ήταν ακόμα πιο διαδεδομένη» τονίζει ο καθηγητής Δημήτρης Γιαλαμάς, μορφωτικός σύμβουλος της πρεσβείας μας στη Μόσχα και επικεφαλής του τμήματος Νεοελληνικών και Βυζαντινών Σπουδών στο περίφημο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ. «Κάποτε τα παιδιά μάθαιναν ελληνικά με το ρομαντισμό εκείνου που βλέπει τη γνώση ως αυτοσκοπό. Σήμερα πια το σύστημα τους επιβάλλει ν' αρχίσουν να μας μοιάζουν: Ολο και περισσότερο ανησυχούν για το τι δουλειά θα κάνουν μετά».

ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Οι ωραίες γυναίκες στη Ρωσία δεν είναι πάντοτε ξανθές. Πίσω από τη βιαστική μελαχροινή, ένας θαυμαστής μοιάζει προσηλωμένος στα προσόντα της. ΔΕΞΙΑ:  Ενα μπουκέτο στο μνήμα του Τσαϊκόφσκι, που δεν είναι μόνος. Γύρω του βρίσκονται θαμένοι ο Μουσόργκσκι, ο Μποροντίν, ο Ρίμσκι Κόρσακοφ, ακόμα και ο Ντοστογιέφσκι. Το σπίτι του τελευταίου είναι πια μουσείο, όπου μπορείς να δεις και το ξύλινο αλογάκι και τα σχέδια των παιδιών του. ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Οι ωραίες γυναίκες στη Ρωσία δεν είναι πάντοτε ξανθές. Πίσω από τη βιαστική μελαχροινή, ένας θαυμαστής μοιάζει προσηλωμένος στα προσόντα της. ΔΕΞΙΑ: Ενα μπουκέτο στο μνήμα του Τσαϊκόφσκι, που δεν είναι μόνος. Γύρω του βρίσκονται θαμένοι ο Μουσόργκσκι, ο Μποροντίν, ο Ρίμσκι Κόρσακοφ, ακόμα και ο Ντοστογιέφσκι. Το σπίτι του τελευταίου είναι πια μουσείο, όπου μπορείς να δεις και το ξύλινο αλογάκι και τα σχέδια των παιδιών του. «Το βλέπω κι εγώ αυτό, αλλά δεν θέλω να το προσέχω» παραδέχεται η Φ. Ελόεβα. «Και λέω πάντα στους φοιτητές μου ότι στη φάση αυτή έχουν την πολυτέλεια να πλουτίσουν τις γνώσεις τους -από τον Μιχαήλ Ψελλό ώς τον Εμπειρίκο. Αν το κάνουν σωστά, θα βρεθούν και οι δουλειές. Αλλωστε η Ιθάκη είναι το ταξίδι».

Μερικοί από τους ρώσους αποφοίτους των εδρών των δύο πόλεων είναι κιόλας λέκτορες ή κάνουν έρευνες σε βιβλιοθήκες και αρκετοί άλλοι ταξιδεύουν όχι μόνο στην ποιητική Ιθάκη, μα και σε χωριά της Μάνης και της Ρόδου, όπου μελετούν τις τοπικές παραδόσεις. «Το μυστικό είναι να στέλνεις ανθρώπους που μιλούν καλά ελληνικά. Τότε οι γιαγιάδες τούς δέχονται πολύ φιλικά» λέει ο καθηγητής.

Οσο για τους νόμους του κέρδους, δεν έχουν απλωθεί πια μόνο στον πανεπιστημιακό χώρο: «Παλιότερα», θυμάται ο ίδιος, «πήγαινες σ' έναν διευθυντή μουσείου να του προτείνεις μια έκθεση. Οταν σού ανέφερε το κόστος, του μιλούσες για την ελληνορωσική φιλία και συνήθως τα βρίσκατε δίνοντας τα χέρια. Ομως τώρα πια το ρωσικό υπουργείο Πολιτισμού ανέθεσε τη διεύθυνση πολλών μουσείων σε οικονομολόγους και τους πέταξε στη θάλασσα της αγοράς, με αποτέλεσμα να δυσκολεύονται μεν τα μεγάλα μουσεία αλλά και ν' ανοίξουν αρκετά μικρά με μεγαλύτερη ευελιξία. Αντίστοιχα, πολλά θέατρα λιγόστεψαν τις παραστάσεις τους και ενοικιάζονται συχνά σε εταιρείες για εμπορικές εκδηλώσεις. Η όπερα απευθύνεται σε λίγους και επομένως η κρίση της είναι επίσης μικρότερη. Εδώ θα εντοπίσετε σημεία ξενομανίας -δηλαδή μια έντονη ανάγκη για μετακλήσεις ξένων ή Ρώσων που κάνουν καριέρα στο εξωτερικό. Στη μουσική, όμως, ιδιαίτερα στη Μόσχα, υπάρχει ανανέωση και δημιουργική επικοινωνία, ιδίως με την επίσης δυναμική σκηνή του Βερολίνου. Συνθέτες όπως ο Ντιμίτρι Κουρλιάντσκι, ο Αλεξέι Σιούμακ και ο Σεργκέι Νέφσκι, ο οποίος ζει ήδη στη Γερμανία, χτίζουν τη συνέχεια της συνέχειας του Ξενάκη και του Στοκχάουζεν».

Ο Δ. Γιαλαμάς δεν ξεχνάει και τον μαέστρο Θόδωρο Κουρετζή, που πρόσθεσε στις πολλές διακρίσεις του ακόμα μία: έγινε ένας από τους πέντε υπευθύνους αρχιμουσικούς του φεστιβάλ σύγχρονης και εναλλακτικής τέχνης Τεριτόρια, που υποστηρίζει το εκεί υπουργείο Πολιτισμού.

Στο σύγχρονο τραγούδι, πάντως, ανανέωση δεν βλέπει ο συνομιλητής μου. «Ελάχιστα είναι τα νέα γκρουπ. Και οι παλιοί αμφισβητίες έχουν γίνει μάλλον γραφικοί».

Η υπάλληλος του μικρού καταστήματος δίσκων του αεροδρομίου της Αγίας Πετρούπολης μοιάζει να τον επιβεβαιώνει. Οταν της ζητώ νέο ρωσικό ροκ, μου προτείνει τον Μπορίς Γκρεμπένσικοφ, τον οποίο δεν πολυακούν πια οι νέοι, καθώς και κάτι γκριζομάλληδες ρόκερ, που μάταια πασχίζουν στα εξώφυλλα των cd τους να μοιάζουν απειλητικοί. Αλλωστε, ποιος θέλει ν' απειλείται πια σ' αυτή τη χώρα; Τ' αγόρια κι αυτά τα πανέμορφα κορίτσια που συναντάς συνεχώς στους δρόμους μοιάζουν να περνούν καλύτερα στο «Mini cafe», ένα σικάτο κλαμπ που στεγάζεται στην αντιπροσωπεία της Mini Cooper, στην ίδια αίθουσα με τα καινούρια της μοντέλα. Πίνουν τη βότκα τους και φαντασιώνονται πώς θα διακοσμήσουν το δικό τους status symbol, αν κάποτε καταφέρουν να το αποκτήσουν.

Τα πρωτάκια της στρατιωτικής σχολής καταχαρούμενα στην κυριακάτικη έξοδό τους. Τα πρωτάκια της στρατιωτικής σχολής καταχαρούμενα στην κυριακάτικη έξοδό τους. Αυτό δεν σημαίνει ότι τίποτ' άλλο δε τους νοιάζει: «Αδιαφορούν για την πολιτική. Την ταυτίζουν με την κομματική ελίτ, από την οποία οι γονείς τους έχουν υποφέρει. Αλλά καθόλου δεν αγνοούν την καλλιέργεια. Μπορούν να στήσουν καβγά μεταξύ Στανισλάβσκι και Γκροτόφσκι ή μεταξύ χιπ χοπ και μεταπάνκ. Και πάντα δεκάδες νέοι θα στέκουν όρθιοι λίγο πριν αρχίσει μια καλή συναυλία στο γεμάτο κονσερβατόριο, με την ελπίδα ότι θα επιστραφούν κάποια εισιτήρια την τελευταία στιγμή».

Πολλούς από αυτούς θα τους δεις την επομένη να περιεργάζονται λαίμαργα νέες εκδόσεις στο μεγαλύτερο βιβλιοπωλείο της πόλης, το Σίνγκερ, με τη χρυσοστόλιστη αρ νουβό διακόσμηση. Δεν πρέπει άλλωστε να εκπλαγείς, αν ακούσεις μια ρωσίδα ξεναγό να απαγγέλλει εκφραστικά Πούσκιν. Ούτε καν αν μια συνάδελφός της, που έχει σπουδάσει φιλολογία, απαγγέλλει Καζαντζάκη στα ελληνικά.

Ο Τρότσκι για ψάρεμα

Θα δεις ακόμα τους νέους στο καφέ «Ντομ Ακτέρα», δίπλα σε φερέλπιδες ηθοποιούς που κουβεντιάζουν κάτω από το πορτρέτο του Στανισλάβσκι. Ανάμεσα στα στέκια, το «Wallpaper» σημειώνει ακόμα το «Φιντέλ μπαρ», που γιορτάζει και τα γενέθλια του Κάστρο. Καθώς και το Γκριμπογέντοφ, που ήταν κάποτε πολεμικό καταφύγιο και τώρα βομβαρδίζει τους θαμώνες του με μπιτ, ενώ έχει και dress code, που το περιοδικό περιγράφει ως «communist kitch».

Πολλά από τ' αγόρια και τα κορίτσια αυτής της πανέμορφης φοιτητούπολης, όμως, θα τα δεις απλά πάνω στα πατίνια ή στα ποδήλατά τους, να διασχίζουν με ταχύτητα τη λεωφόρο Νέφσκι Προσπέκτ, ίδια ντυμένα με τους συνομηλίκους τους από τη Βιέννη ή την Πράγα. Ολες οι περιζήτητες μάρκες υπάρχουν κι εδώ. Στην πολυώροφη Zara μάλιστα μπορείς να βρεις κι ένα γυναικείο βελούδινο σακάκι που παραλλάσσει με γούστο τη στολή των αξιωματικών του 18ου αιώνα.

Βέβαια, συχνά η τουριστική βιομηχανοποίηση τού λάιφσταϊλ των Ρομανόφ γίνεται γελοία, και εκείνη των μπολσεβίκων μελαγχολική: από τη λεκάνη της τουαλέτας του πολυτελούς εστιατορίου «Τσαρ», που είναι προσαρμοσμένη σ' έναν ξύλινο τσαρικό ψευτοθρόνο, ως τα χιλιάδες, τα εκατομμύρια τσίγκινα κουτάκια με το σφυροδρέπανο που βρίσκεις σε κάθε τουριστικό κατάστημα προς εννέα ευρώ έκαστον.

Τουλάχιστον το «Αουρόρα», το θωρηκτό από το οποίο οι επαναστάτες κανονιοβόλησαν το χειμερινό ανάκτορο τον Οκτώβριο του 1917, κανείς δεν μπορεί να το αντιγράψει. Πλέει πάντα επιβλητικό στον ποταμό Νέβα, αραγμένο δίπλα στο Ερμιτάζ, και τη νύχτα φωταγωγείται υποβλητικά σαν καράβι-φάντασμα μιας ξεχασμένης διεκδίκησης.

Ο μύθος λέει ότι τη μέρα εκείνη ο Λένιν ανάγγειλε στους συντρόφους του πως έφτασε η ώρα να επαναστατήσουν. «Χθες ήταν νωρίς και αύριο θα 'ναι αργά» τους είπε. Τότε κάποιος του απάντησε μουδιασμένα ότι δεν μπορούν να κινηθούν ακόμα εναντίον των κοζάκων που υπερασπίζονταν το ανάκτορο, γιατί ο Τρότσκι «έχει πάει για ψάρεμα». «Τότε να αρχίσουμε χωρίς αυτόν» υποτίθεται πως διέταξε ο Λένιν. «Ομως έχει πάει για ψάρεμα με το "Αουρόρα". Και χωρίς αυτό δεν μπορούμε ν' αρχίσουμε», ήρθε η απάντηση.

Τώρα πια έχει και ο Ομπάμα τη ματριόσκα του. Τώρα πια έχει και ο Ομπάμα τη ματριόσκα του. Διαδήλωση για το Ιντερνετ

Ενα άλλο ιστορικό ανέκδοτο που λένε στην Αγία Πετρούπολη το ακούς όταν περνάς μπροστά από τα γραφεία της KGB: «Αυτό το κτίριο έχει μόνον οκτώ ορόφους, αλλά είναι το ψηλότερο απ' όλα: από την ταράτσα του μπορείς να δεις ολόκληρη τη Σιβηρία...»

Μπορείς ή όχι, η αλήθεια είναι ότι, εξαιτίας του μονοκόμματου σοσιαλιστικού ρεαλισμού του, ξεχωρίζει σ' αυτή την κομψή πόλη με τα καταπράσινα, καθαρά πάρκα, τα εκατοντάδες μουσεία, τα πανεπιστήμια και τα αρχοντικά με τα πιο ευφάνταστα στιλ. Αναρωτιέται κανείς αν οι σημερινοί υπάλληλοι των μυστικών υπηρεσιών θεώρησαν απαραίτητο ν' ανοίξουν φάκελλο για μια πρωτότυπη διαδήλωση που έγινε μόλις στη Μόσχα: μερικές δεκάδες πιτσιρικάδων διεκδίκησαν στους δρόμους με αφίσες και πανό και με συνεντεύξεις τους στην τηλεόραση να έχουν απόλυτη ελευθερία στο downloading για προσωπική χρήση, τονίζοντας ότι διαφωνούν παρ' ολ' αυτά με την πειρατεία. Ποιος ξέρει; Ισως ο Λένιν χαμογελούσε ευχαριστημένος με την αντίδρασή τους.

Το μοναδικό άγαλμά του που είδα έστεκε περήφανο και αυστηρό κοντά στην είσοδο της πόλης από την πλευρά του αεροδρομίου. Οχι πολύ μακριά ορθώνεται επιβλητικό το μνημείο των πεσόντων στην αδυσώπητη, τριετή πολιορκία της πόλης από τα ναζιστικά στρατεύματα. Το όνομα Λένινγκραντ είναι εδώ βαθιά χαραγμένο στον γρανίτη, όμως είναι άφαντο οπουδήποτε αλλού. Αλήθεια, πώς προτιμούν να αποκαλούν την πόλη τους οι άνθρωποι που τη ζουν; Αγία Πετρούπολη -πόλη του Αγίου Πέτρου δηλαδή -ή Λένινγκραντ; Οι νέοι βρήκαν τον τρόπο να της δείξουν την αγάπη τους αλλά και να διαδηλώσουν ότι δεν έχουν χρόνο για τέτοια διλήμματα. Ούτε το ένα, ούτε το άλλο: Αυτοί την αποκαλούν χαϊδευτικά Πίτερ.*

τα πλαστά αριστουργήματα

πορτάζ: Μαριάννα Κακαουνάκη

Τερψιχόρη Αγγελοπούλου, εκπρόσωπος οίκου Βonhams
Αυτά τα έργα, περίπου σαν προεκτιμήσεις είναι γύρω στις τρεισήμισι εκατομμύρια λίρες. Συνήθως ο αριθμός αυτός διπλασιάζεται μετά την δημοπρασία.

Η Τερψιχόρη Αγγελοπούλου είναι η εκπρόσωπος του διάσημου οίκου δημοπρασιών Bonhams στην Ελλάδα.

Τερψιχόρη Αγγελοπούλου, εκπρόσωπος οίκου Βonhams
Μπορεί να είναι γύρω στα επτά εκατομμύρια λίρες ο τζίρος γύρω στα δέκα εκατομμύρια ευρώ το οποίο είναι σημαντικός αριθμός για τα έργα της ελληνικής τέχνης, και γιαυτο μας έχουν δώσει ξεχωριστή δημοπρασία στον οίκο Βonhams.

Μετά από πολύ σκέψη αποφάσισε να ξεναγήσει τους Νέους Φακέλους στην έκθεση των έργων τέχνης που δημοπρατήθηκαν την περασμένη εβδομάδα από τον οίκο στο Λονδίνο.

Τα τελευταία έξι χρόνια, οι Bohnams έχουν κάνει δώδεκα δημοπρασίες αποκλειστικά με έργα μεγάλων Ελλήνων καλλιτεχνών οι οποίες τραβούν το ενδιαφέρων συλλεκτών από όλο τον κόσμο.

Η τελευταία τους όμως δημοπρασία δεν συζητήθηκε μόνο στους κλειστούς κύκλους των συλλεκτών. Αφορμή, ένας πίνακας του ζωγράφου Δημήτρη Γαλάνη.

Τερψιχόρη Αγγελοπούλου, εκπρόσωπος οίκου Βonhams
Που αποσύρθηκε πριν την δημοπρασία, δεν έχει πουληθεί δηλαδή το έργο αυτό, για περεταίρω έρευνα και θα ανακοινώσουμε τα αποτελέσματα της έρευνας όταν αυτή ολοκληρωθεί. Το σωστό είναι το κάθε έργο να παρουσιάζεται όσο καλύτερα γίνεται και έτσι εφόσον υπάρχουν κάποια στοιχεία που λείπουν στην έρευνα μας καλό είναι να μην πουληθεί και να παρουσιαστεί όταν είμαστε έτοιμοι όλοι.

Τα στοιχεία που λείπουν θα πρέπει να εξηγήσουν την ύπαρξη άλλων δύο έργων με το ίδιο ακριβώς θέμα σαν κι αυτό του πίνακα του Γαλάνη.

Ο ένας μάλιστα βρίσκεται σήμερα στην μόνιμη συλλογή του μουσείου Τate στο Λονδίνο και φέρει την υπογραφή Άγγλου καλλιτέχνη.

Η ύπαρξη δύο παρόμοιων έργων από διαφορετικούς καλλιτέχνες δεν είναι κάτι το πρωτοφανές στον κόσμο της τέχνης. Πολλοί γνωστοί ζωγράφοι έχουν αντιγράψει συναδέλφους τους.

Η ύπαρξη όμως ενός τρίτου πίνακα που δημοπρατήθηκε τον περασμένο Δεκέμβριο στην Γερμανία και αποδόθηκε στον Έλληνα ζωγράφο δείχνει καθαρά ότι στην αγορά υπάρχει τουλάχιστον ένας πλαστός Γαλάνης.

Η κυρία Αγγελοπούλου και οι Bonhamς απέσυραν το έργο από την δημοπρασία μαζί με έναν ακόμα πίνακα, για τον οποίο υπήρχαν αμφιβολίες για την γνησιότητα του.

Παρόλα αυτά τα δυο αυτά κρούσματα δεν έδειξαν να κλονίζουν την εμπιστοσύνη των πελατών του γνωστού οίκου. Στην ετήσια δημοπρασία έργων Ελλήνων ζωγράφων που πραγματοποιήθηκε την περασμένη εβδομάδα, οι πελάτες των Bohnams ξόδεψαν κάτι λιγότερο από έξι εκατομμύρια ευρώ.

Στέλιος Γκαρίπης, Συλλέκτης
¨Όταν βγαίνουν στην επιφάνεια τέτοια γεγονότα, εγω πιστεύω αυτό πρέπει να ενισχύει την εμπιστοσύνη γιατί δείχνει ο τρόπος που κάνουν την δημοπρασία εξασφαλίζει την δημοσιότητα που απαιτείται ώστε να αποφεύγονται οι απόπειρες πώλησης πλαστών.

Στέλιος Γκαρίπης, Συλλέκτης
Αυτό του αλταμούρα
Τερψιχόρη Αγγελοπούλου, εκπρόσωπος οίκου Βonhams
Του Αλταμούρα έχει ζωγραφιστεί στην Δανία και λέγεται «Πριν της Παλλίρεια» πέρυσι η δουλειά του Αλταμούρα έκανε ρεκόρ,
Στέλιος Γκαρίπης, Συλλέκτης
Ναι Είχε ξεκινήσει από πολύ χαμηλά

Ο Στέλιος Γκαρίπης είναι συλλέκτης από την Θεσσαλονίκη. Το πρώτο του έργο τέχνης το αγόρασε όταν ήταν ακόμα μαθητής

Τερψιχόρη Αγγελοπούλου, εκπρόσωπος οίκου Βonhams
Ένα πολύ ωραίο έργο του Παρθένη που ξέρω ότι σας ενδιαφέρει και πολύ.

Και από εκείνη την στιγμή δεν έχει σταματήσει να εμπλουτίζει τη συλλογή του.

Στέλιος Γκαρίπης, Συλλέκτης
Η συλλογή τώρα είναι γύρω στους 1.200 πίνακες πάνω κάτω. Ο γνήσιος συλλέκτης έχει ένα είδος αρρώστιας, ένα είδος αρρώστιας το οποίο δεν μπορεί να θεραπευτεί. Δεν μπορείς να πεις ότι αγόρασα αυτούς τους πίνακες και σταμάτησα. Από το να έχω τα χρήματα να κάθονται στην τράπεζα και να μην τα βλέπω προτιμώ να έχω τα χρήματα μου ας το πούμε κολλημένα στους τοίχους, οπότε να τα βλέπω και να ζω μαζί τους.

Την περασμένη εβδομάδα αγόρασε από την δημοπρασία τρία μικρά έργα αξίας 12.000 ευρώ. Στην έκθεση όμως του είχαν τραβήξει το ενδιαφέρων τα έργα ενός άλλου Έλληνα καλλιτέχνη, του Σπύρου Βασιλείου.

Τερψιχόρη Αγγελοπούλου, εκπρόσωπος οίκου Βonhams
Εδώ είναι τέσσερα έργα του Βασιλείου, δεκαετίας του 60 και του 70.
Στέλιος Γκαρίπης, Συλλέκτης
και είναι τέμπερα αρκετά μεγάλων διαστάσεων,
Τερψιχόρη Αγγελοπούλου, εκπρόσωπος οίκου Βonhams
Ναι
Στέλιος Γκαρίπης, Συλλέκτης
εκτίμηση έχει 15 με 23.000 ευρώ.
Παλιά πρέπει να σου την είχα πει την ιστορία με έναν πλαστό του Βασιλείου που είχα πάρει...

H ιστορία του μας πάει πίσω στο καλοκαίρι του 2003. Τότε ο Γκαρίπης δέχεται ένα τηλεφώνημα από έναν γνωστό έμπορο έργων τέχνης της Θεσσαλονίκης.

Στέλιος Γκαρίπης, Συλλέκτης
Ο οποίος μου είπε ότι υπάρχει μια καλή ευκαιρία από κάποιον που για προσωπικούς του λόγους πουλάει πίνακες από την συλλογή του και υπάρχει μεταξύ αυτών και ένας Βασιλείου.

Ο Γκαρίπης ζητάει πιστοποιητικό γνησιότητας το οποίο και του προσκομίζει ο έμπορος την ίδια κιόλας ημέρα. Είναι υπογεγραμμένο από ιστορικό τέχνης της Θεσσαλονίκης που σήμερα διδάσκει στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Ο καθηγητής καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο εν λόγω πίνακας είναι γνήσιος όσο και χαρακτηριστικός του Βασιλείου.

Στέλιος Γκαρίπης, Συλλέκτης
Οπότε με αυτά τα δεδομένα Και κυρίως λόγω του ότι μου άρεσε ο πίνακας τελικά συμφώνησα να τον αγοράσω.

Μια αντιδικία όμως μεταξύ του Γκαρίπη και του εμπόρου για την γνησιότητα κάποιων άλλων έργων που είχε αγοράσει στο παρελθόν θα σταθεί αφορμή για να σκεφτεί ο Θεσσαλονικιός συλλέκτης ότι το νέο απόκτημα ενδεχομένως να είναι πλαστό.

Ο Γκαρίπης αποφασίζει τότε να απευθυνθεί στο ατελιέ βασιλείου, ένα ίδρυμα στο οποίο οι κληρονόμοι του Βασιλείου μεταξύ άλλων πιστοποιούν την γνησιότητα των έργων του γνωστού ζωγράφου.

Εκεί η Δροσούλα Βασιλείου, κόρη του ζωγράφου, βλέπει τον πίνακα και αμέσως εκφράζει τις αμφιβολίες της για την γνησιότητα του.

Δροσούλα βασιλείου- Έλλιοτ, Δ/ντρια ατελιέ Βασιλείου
Δεν είναι όλο ζωγραφισμένο, έχει ζωγραφίσει πάνω σε μπλε χαρτί. Το βλέπεις; δεν είναι φόντο. Εδώ βλέπω την μπογιά...Περίεργο πράγμα..

Μετά από έρευνα η Βασιλείου αποφαίνεται το 2007 ότι το έργο πρόκειται για ένα καλοφτιαγμένο αλλά πλαστό του οποίου μάλιστα το θέμα είναι αντιγραφή μιας γνωστής λιθογραφίας του ζωγράφου.

Δροσούλα βασιλείου- Έλλιοτ, Δ/ντρια ατελιέ Βασιλείου
Nάτο, τα καΐκια που έχει κάνει σε λιθογραφία τι να πω. Eδώ είναι ζωγραφισμένα με κάποιο , δεν είναι με την άνεση που έβγαζε τις γραμμές του. Ιδίως τα κατάρτια, έχουν πάρει τα τρία πρώτα καΐκια και τα αλλάξανε χρώματα τι να πω

Στέλιος Γκαρίπης, Συλλέκτης
Αυτό που μου είχατε πει και εσείς αλλά μου το είχαν πει και τα κορίτσια από την αρχή είναι ότι δεν μπορεί να είναι λαδοτέμπερα του 71 γιατί από το 68 είχε σταματήσει.

Δροσούλα βασιλείου- Έλλιοτ, Δ/ντρια ατελιέ Βασιλείου
Eίχε σταματήσει από το 60 περίπου να χρησιμοποιεί λάδια, χρησιμοποιούσε πάντοτε ακρυλικά τέμπερες, Η υπογραφή με προβληματίζει πάρα πολύ γιατί είναι πολύ καλή!! Υπογραφές έχω δει πάρα πολλές άριστα αντιγραμμένες, να σε μπερδεύουν εντελώς. Παιδιά αυτό δεν είναι Βασιλείου τώρα δεν χρειάζεται να το σκεφτόμαστε πάρα πολύ. Δεν είναι.

Η γνωμάτευση του ατελιέ Βασιλείου δυσχεραίνει τόσο την θέση του έμπορου που αρνήθηκε να μας μιλήσει καθώς το δικαστήριο για τον πίνακα βρίσκεται σε εξέλιξη, αλλά και αυτή του καθηγητή από τη Θεσσαλονίκη, που λίγα χρόνια πριν είχε πιστοποιήσει την αυθεντικότητα του πίνακα.

Οι ΝΕΟΙ ΦΑΚΕΛΟΙ επικοινώνησαν μαζί του. σήμερα , παραδέχεται ότι δεν είναι ειδικός για να αποφασίσει εάν είναι γνήσιος ή όχι ο πίνακας, αλλά και ότι ο μόνος λόγος που το έκανε στο παρελθόν ήταν επειδή θεωρούσε ότι το έργο ανήκε στην προσωπική συλλογή του εμπόρου με τον οποίο τότε διατηρούσε προσωπικές φιλικές σχέσεις.

Στέλιος Γκαρίπης, Συλλέκτης
Δεν μπορώ να το βλέπω, όταν σου λένε ότι είναι πλαστό!

Δροσούλα Βασιλείου- Έλλιοτ, Δ/ντρια ατελιέ Βασιλείου
Τα καΐκια αυτά έχουν περάσει από 40 κύματα κυριολεκτικά. Ο πατέρας μου τα φύλαγε ως κόρη οφθαλμού τα πλαστά που είχε κατασχέσει ο ίδιος.

Ο ίδιος ο Βασιλείου είχε προλάβει να δει τα έργα του να πλαστογραφούνται. Αφού συνέλλεξε κάποια πλαστά, τα κατέστρεψε. Σήμερα, οι κόρες του, δεν έχουν το δικαίωμα να καταστρέψουν ή να κατασχέσουν πλαστά έργα του πατέρα τους, αυτό που κάνουν είναι να τα καταχωρούν σε ένα αρχείο

Δροσούλα Βασιλείου- Έλλιοτ, Δ/ντρια ατελιέ Βασιλείου
Είναι πλαστοί πιστοποιημένοι πίνακες και αυτό εδώ είναι μέσα από το αρχείο των πλαστών.
Μιλάμε για χιλιάδες, χιλιάδες πίνακες πλαστοί, ο ίδιος ζωγράφισε γύρω στις πέντε χιλιάδες πίνακες δεν ξέρω εάν έχει φτάσει σε αυτό το νούμερο τα πλαστά μπορεί και να έχει φτάσει. Εγώ προσωπικά είχα δει παλιότερα μέσα σε καταλόγους σε δημοπρασίες πλαστά αλλά με κάποια συνεννόηση αποσύρθηκαν εγκαίρως.

Το τελευταίο έργο που η Βασιλείου πιστοποίησε ως αυθεντικό, είναι τα «ξάρτια» ένα έργο του 1973 το οποίο δημοπρατήθηκε μόλις χτες το βράδυ από τον οίκο Hellenic Auctions στην Θεσσαλονίκη. Συμπωματικά ο οίκος ανήκει στον ίδιο έμπορο που είχε μεσολαβήσει στην πώληση του πλαστού Βασιλείου.

Ο συγκεκριμένος οίκος έχει ήδη κάνει έξι δημοπρασίες με έργα σημαντικών Ελλήνων ζωγράφων που κάλλιστα θα μπορούσαν να έχουν διατεθεί σε αντίστοιχες δημοπρασίες ξένων οίκων.

Πολλά από αυτά μάλιστα μπορεί να θεωρηθούν και ευκαιρίες καθώς ξεκινάνε από πολύ χαμηλές τιμές.
Όπως για παράδειγμα αυτό το έργο του ζωγράφου Θεόδωρου Στάμου, πρωτοπόρου του λεγόμενου αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Στον κατάλογο της δημοπρασίας διαβάζουμε ότι η τιμή του συγκεκριμένου έργου που δεν φέρει ούτε τίτλο ούτε στοιχεία προέλευσης ξεκινάει από 5.000 ευρώ.
Η τιμή αυτή θεωρείται ιδιαιτέρα χαμηλή σε σχέση με την αξία αντίστοιχων έργων του ίδιου ζωγράφου.

Το έργο αυτό θα ήταν όντως μια ευκαιρία, εάν ένα άλλο, πανομοιότυπο έργο του Στάμου δεν βρισκόταν σε μια από τις μεγάλες ιδιωτικές συλλογές. Αυτή του χρηματιστή Ζαχαρία Πορταλακή.

Ζαχαρίας Πορταλάκης, συλλέκτης
Είναι του 1988 και ανήκει στη συλλογή μου.. Όπως βλέπετε η φόρμα του είναι δεν είναι τετράγωνη, 1,50χ 1,70 είναι στενόμακρη, σε αντίθεση με αυτό το κακέκτυπο, που το έχει κάνει 50χ50. Δεν μπορούμε να θεωρήσουμε δηλαδή ούτε καν ότι είναι προσχέδιο του Στάμου. Αν δείτε δε τις επιφάνειες, είναι σαν να υπάρχει σοβάς επάνω, όχι ζωγραφική.

Ο Πορταλάκης έχει σήμερα την μεγαλύτερη συλλογή έργων του Στάμου, με την οποία μάλιστα εγκαινίασε και τον εκθεσιακό χώρο που έχει δημιουργήσει δίπλα στο χρηματιστηριακό του γραφείο.

Πορταλάκης και Στάμου είχαν αναπτύξει μια ιδιαίτερη σχέση, γνωρίστηκαν το 1987 και από τότε οι δυο τους έγιναν αχώριστοι. Σήμερα, δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη, ο Πορταλάκης έχει εξουσιοδότηση από τους κληρονόμους του να πιστοποιεί την γνησιότητα των έργων του.

Τον συγκεκριμένο πίνακα του Στάμου, ο Πορταλάκης τον έχει εκθέσει μια και μοναδική φορά το 1994 στην Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης. Από τότε βρίσκεται στο σπίτι του. Η Φωτογραφία του όμως υπάρχει και στο κατάλογο της έκθεσης.

Ζαχαρίας Πορταλάκης, συλλέκτης
Έχουν πάρει την υπογραφή από το εξώφυλλο. Την βλέπετε; Έβαλε ο δήμος Θεσσαλονίκης την υπογραφή του Στάμου, απλά για να δείξει ότι είναι μια έκθεση του Στάμου στα Δημήτρια της Θεσσαλονίκης, αυτοί θεώρησαν καλό να πάρουν αυτήν την υπογραφή και να τη βάλουν μέσα σε αυτό έργο.

Αυτό που δεν ξέρουν οι πολλοί όμως, είναι ότι ο Σταμου μετά το 1970 σταμάτησε να υπογράφει επάνω στους πίνακές του. Την υπογραφή του έβαζε από τότε στο πίσω μέρος του καμβά.

Αλέξης Παπαχελάς
Θυμώνετε όταν ανακαλύπτετε κάτι τέτοιο;

Ζαχαρίας Πορταλάκης, συλλέκτης
Είναι ντροπή αυτόν τον άνθρωπο που χρησιμοποιεί το συναίσθημά του και τον κόπο μιας ζωής πληρώνοντας ένα έργο, να τον έχεις υποχρεώσει με ένα ψεύτικο έργο στον τοίχο, να το κοιτάει σε όλη του τη ζωή.

Αλέξης Παπαχελάς
Είστε βέβαιος ότι είναι πλαστό;

Ζαχαρίας Πορταλάκης, συλλέκτης
Είμαι εκατό τις εκατό βέβαιος. Και αν ακόμα δεν υπήρχε αυτό το έργο στη συλλογή μου, και αν ακόμα δεν το είχα δει ποτέ, αυτό το έργο ήταν ψεύτικο, εκατό τις εκατό.

Οι Hellenic Auctions επιμένουν ότι το έργο είναι γνήσιο, αλλά μόλις χθες, λίγες ώρες πριν την δημοπρασία αναγκάστηκαν να το αποσύρουν, μετά από ασφαλιστικά μέτρα που ζήτησε ο Πορταλάκης.

Ο συλλέκτης θεώρησε ότι η κίνηση αυτή ήταν υποχρέωση του, τόσο προς τον καλλιτέχνη αλλά και προς τους επίδοξους αγοραστές, μιας και ο ίδιος θα μπορούσε να βρεθεί εύκολα στη δική τους θέση.

Ζαχαρίας Πορταλάκης, συλλέκτης
Εγώ σαν συλλέκτης θα έφτανα σε ακραία σημεία, να πω ότι θα μου άρεσε να έχω όλα τα έργα όλου του κόσμου. Όχι στα χέρια μου σαν ιδιοκτησία ή κλεισμένα σε αποθήκες, εκεί που βρίσκονται, στα μουσεία, στα σπίτια στις συλλογές, αρκεί να μου ανήκουν.

Το πάθος του για την τέχνη είναι γνωστό και δεν είναι λίγες οι φορές που κάποιοι έχουν προσπαθήσει να το εκμεταλλευτούν.

Ζαχαρίας Πορταλάκης, συλλέκτης
Εδώ μου έφεραν στο γραφείο μου, να μου πουλήσουν έργο του Μόραλη, του Μόραλη έργο που βρισκόταν εκείνη τη στιγμή και ακόμα βρίσκεται, στην Προεδρία της Δημοκρατίας!

Αλέξης Παπαχελάς
Αν εγώ ήμουν ένας άνθρωπος που θέλει να ξεκινήσει μια συλλογή, μια μικρή συλλογή, τι συμβουλή θα μου δίνατε;

Ζαχαρίας Πορταλάκης, συλλέκτης
Ζώντες, καλλιτέχνες. Από τα χέρια τους, από πηγές σοβαρές, που είναι οι γκαλερι. Είναι και ένας λόγος που εγώ δεν πήγα σε έργα του 19ου αιώνα. Είναι πολύ δύσκολο να βρεις τη γνησιότητα. Είναι δε τόσοι πολλοί οι αντιγραφείς και τόσο καλοί οι αντιγραφείς που ακόμα και μουσεία μπορεί να αγοράζουν ψεύτικα έργα. Τρόπος όμως για να βρούμε αν ένα έργο είναι αληθινό, υπάρχει πάντα.

Και βρίσκεται στην Εθνική πινακοθήκη. Εκεί, στα εργαστήρια συντήρησης των εθνικών θησαυρών, ο διευθυντής του τμήματος Μιχάλης Δουλγερίδης μας εξηγεί πως η χρήση της τεχνολογίας και της φυσικοχημείας μπορεί να πιστοποιήσει με ακρίβεια αυτά που το μάτι δεν μπορεί.

Μιχάλης Δουλγερίδης, Δ/ντης Συντήρησης έργων Εθνικής Πινακοθήκης
Σαν να κάνει αξονική τομογραφία στον πίνακα. Άρα εμείς βλέπουμε και πράγματα που είναι αθέατα στο μάτι.

Όπως την καλά κρυμμένη υπογραφή του καλλιτέχνη Λούκα Τζορντάνο που έδωσε στο συγκεκριμένο έργο ταυτότητα αλλά και μεγάλη αξία.

Ο ισχύων νόμος απαγορεύει όμως ρητά στους υπαλλήλους της πινακοθήκης να γνωματεύουν για την γνησιότητα έργων που δεν ανήκουν στις συλλογές της. Οι ίδιοι οι συντηρητές φαίνεται να συμφωνούν με αυτή την απαγόρευση, καθώς γιαυτους είναι πιο σημαντική η μελέτη και η έρευνα που κάνουν για την συντήρηση και διαφύλαξη των έργων.

Για να το πετύχουν μάλιστα αυτό πολλές φορές χρησιμοποιούν και μεθόδους που θα ζήλευε και ο πιο έμπειρος πλαστογράφος.

Μιχάλης Δουλγερίδης, Δ/ντης Συντήρησης έργων Εθνικής Πινακοθήκης
Λοιπόν εδώ έχουμε την έκπληξη.

Δύσκολα μπορεί κανείς να καταλάβει την διαφορά ανάμεσα στις δύο αυτές εικόνες. Κι όμως, η μία είναι του 18ου αιώνα και η άλλη έργο του 2008.

Μιχάλης Δουλγερίδης, Δ/ντης Συντήρησης έργων Εθνικής Πινακοθήκης
Αυτό που υπάρχει εδώ σαν φυσική φθορά, εδώ υπάρχει ως ζωγραφική. Αλλά Όμως οπτικά δείχνετε ότι είναι ένα έργο όντως παλιό. Και ακόμη δεν έχει τελειώσει διότι από ότι μου έχει πει θα το περάσει ένα ειδικό βερνίκι να δείχνει ακόμα πιο παλιό.

Όταν ολοκληρωθεί, η σύγχρονη εικόνα θα υποστεί ένα σωρό πειράματα ώστε οι συντηρητές της πινακοθήκης να καταλήξουν στον πιο αποτελεσματικό τρόπο φροντίδας της αυθεντικής.

Μιχάλης Δουλγερίδης, Δ/ντης Συντήρησης έργων Εθνικής Πινακοθήκης
Γι αυτό λέμε ότι η τεχνολογία δίνει αξιόπιστες πληροφορίες που το μάτι πάντα γελά.

Και το μάτι, ακόμη και των πιο έμπειρων ειδικών, ξεγελιέται κι αυτό καμιά φορά, γιατί πλαστά έργα τέχνης υπάρχουν παντού. Ακόμη, όπως αποκαλύπτει ο Δουλγερίδης, και κρεμασμένα μέχρι πριν δύο χρόνια ανάμεσα στους Εθνικούς μας θησαυρούς στην μόνιμη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης.

Μιχάλης Δουλγερίδης, Δ/ντης Συντήρησης έργων Εθνικής Πινακοθήκης
Είχαμε έργο του Βολανάκη είχε υπογραφή Βολανάκης, για πολλά χρόνια λέγαμε το καλαφάτισμα, ένα κλασσικό έργο που δείχνει μια βάρκα με κάτι εργάτες και βάφουν. Και έδειξε πριν δύο χρόνια η έρευνα ότι η υπογραφή είναι εκ των υστέρων και ότι το κάτω μέρος έχει υποστεί συμπλήρωση χρωματική. Δηλαδή ξαναζωγραφίστηκε να μοιάζει σαν Βολανάκης. (Μας δείχνει τον πίνακα) χρονικά έχει μια διαφορά. αυτή είναι νεότερη και αυτή παλιότερη, αλλά η πιο μεγάλη έκπληξη ήταν η εξής, όταν το ανοίξαμε ως έργο είδαμε αυτή την σημείωση, «αντίγραφο Βολανάκη, το καλαφάτισμα βάρκας».

CAMEOS - ΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΓΛΥΦΩΝ
Miller



από τον ΠΡΟΛΟΓΟ του Βιβλίου:

Έπειτα από αρκετά χρόνια μελέτης των Καμέο και της ανάπτυξης τους, έχω συζητήσει με γνώστες και συλλέκτες από τις ΗΠΑ, τηνς Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Διαπίστωσα ότι τα Καμέο έχουν αποδείξει ότι εκτιμώνται παγκοσμίως από τότε που παρουσιάστηκαν, περίπου είκοσι πέντε αιώνες πριν. Ο σκοπός της έρευνας μου ήταν να ανακαλύψω τις Ελληνιστικές ρίζες του Καμέο, να αποκαλύψω συλλογές που λίγο παρουσιάστηκαν στο κοινό, να συλλέξω πληροφορίες από πρώτο χέρι, όσον αφορά στις νέες τεχνικές χάραξης με μηχανή, και να ανακαλύψω σχέδια καμέο και τεχνοτροπίες που χρονολογούνται από το δέκατο όγδοο αιώνα μέχρι σήμερα. Αντίθετα με μερικούς ειδικούς στον τομέα της γλυπτικής, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι ένα ανάγλυφο χαραγμένο έτσι, ώστε να εξέχει από τη βάση του, σωστά ονομάζεται καμέο, άσχετα με το αν έχει χαραχτεί σε σκληρό υλικό, όστρακο ή άλλο υλικό.
Ο C. W. King, συγγραφέας του Antique Gems and Rings (παλαιοί λίθοι και δακτυλίδια), εξαιρεί τον όρο καμέο για υλικά που δεν προέρχονται από σκληρή πέτρα. "Τα μικρά κεφάλια και οι προτομές, χαραγμένες ανάγλυφα σε πολύτιμες πέτρες, δεν αποτελούν καμέο με αυστηρούς όρους", ισχυρίζεται ο King, "αλλά μικρά αγάλματα, ενώ το υπόλοιπο της εργασίας έχει γίνει με πολύτιμο μέταλλο".

Αυτό το βιβλίο βασίζεται σε καλά χρονολογημένα και μελετημένα αρχαία και νέα συγγράμματα σχετικά με τα καμέο που έχουν παραχθεί από όλα τα υλικά και που ανήκουν σε ιδιωτικές συλλογές και εξετάζονται από μένα προσωπικά.
Το βιβλίο αυτό δεν εξαντλεί το θέμα αλλά αποτελεί κάτι το αναγκαίο για μια αρχική αναφορά σε πληροφορίες που σχετίζονται με αυτή την ιδιαίτερη μορφή τέχνης. Η ζήτηση για ένα τέτοιο βιβλίο ήταν μεγάλη αυτά τα χρόνια, καθόσον τα καμέο αποτέλεσαν ξανά συλλεκτικά αντικείμενα, ενώ, όσο περισσότεροι μαθαίνουν γι' αυτή την υπέροχη τέχνη της μικρογραφίας, ανακαλύπτοντας το ιστορικό και την αισθητική ομορφιά, η συλλογή σε καμέο θα αυξάνει. Υπάρχουν αξιόλογα υλικά στην αγορά, μερικά από τα οποία είναι σύγχρονα, τα οποία παρατηρούν οι συλλέκτες. Πολλά απ' αυτά είναι τέτοιας ποιότητας που ενθαρρύνουν τους αρχάριους να τα μελετήσουν και να κεντρίζουν το ενδιαφέρον των πιο προχωρημένων συλλεκτών. Αυτό το βιβλίο περιγράφει το όφελος από τις συλλογές καμέο και δίνει στοιχεία για τον τρόπο διάκρισης παλαιών λίθων από νέους, καθώς επίσης και για το πώς θα αναπτυχθεί η ικανότητα αίσθησης της ποιότητας. Γνωρίζοντας αυτό, θα βοηθηθεί ο αρχάριος θα μπορέσει να αποφύγει δύο από τις παγίδες που εμπλέκονται στη συλλογή καμέο· την αγορά μιας μετριότητας και την αγορά απομιμήσεων και πλαστών καμέο.

Η ιστορία των καμέο μπορεί να είναι ενδιαφέρουσα και μπορεί να σας απορροφήσει στην επιστήμη της μελέτης των κοσμημάτων, επειδή είναι ένα θέμα στενά συνδεδεμένο με τις καλές τέχνες, τη λογοτεχνία και την παγκόσμια ιστορία. Το κεντρικό θέμα, οι μύθοι και οι ιστορίες που αποτελούσαν αντικείμενα εργασίας για τους αρχαίους Έλληνες, Ρωμαίους και καλλιτέχνες της Αναγέννησης και οι κατόπιν εργασίες, όπως και η τεχνοτροπία της χάραξης προτομών, δεν είναι μόνο εκφράσεις μιας ιδιαίτερης καλλιέργειας και πολιτισμού, αλλά αποτελούν τα κλειδιά χρονολόγησης και αποκωδικοποίησης των καμέο.

Τα εργαλεία, τα υλικά και η διαδικασία χάραξης που χρησιμοποιήθηκαν από τους καλλιτέχνες μέσα στους αιώνες, θα αναφερθούν εδώ. Αυτή η γνώση βοηθά κάποιον να διακρίνει ένα καμέο κάποιας περιόδου, ειδικά στην εξακρίβωση των καμέο που προέρχονται από μαζική παραγωγή, σήμερα που χρησιμοποιείται η τεχνική των υπερήχων.

Η ανακάλυψη και η μελέτη των καμέο μοιάζει με ένα περιπετειώδες ταξίδι. Αυτές οι μικροσκοπικές εργασίες, οι δημιουργίες τέχνης, μπορούν να σας ταξιδέψουν με μια φανταστική πτήση στους πολιτισμούς που άνθιζαν πολλά χρόνια πιο πριν. Η έρευνα για θησαυρούς καμέο μπορεί να ξεκινήσει από τώρα, αναζητώντας αυτά στην κοσμηματοθήκη του σπιτιού σας, επειδή πολλοί έχουν καμέο που έχουν αγοράσει ή έχουν λάβει ως δώρα από συγγενείς ή φίλους. Τελικά, η προσεκτική εξέταση σύγχρονων ή εμπορικών καμέο αποτελεί ένα βήμα στην ανακάλυψη πολλών στοιχείων σχετικά με την τέχνη της χάραξης.
Κι ενώ η γνώση, η μελέτη των καμέο και η πείρα μπορεί να έλθουν αργά (ή γρήγορα, ανάλογα με τις προσπάθειες του ατόμου), η μάθηση σχετικά με τα καμέο είναι βέβαιο ότι ανοίγει νέους ορίζοντες ενδιαφέροντος, διασκεδάζει και προσφέρει νοητική διέγερση.
ΚΡΙΤΙΚΕΣ / ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ


ΝΑΝΩ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ
καθ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας

Η μελέτη της συλλογής Βελιμέζη – Προλεγόμενα
Απόσπασμα από τον κατάλογο της Συλλογής Βελιμέζη, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 1997.


Ο Αιμίλιος Βελιμέζης, συμμετέχοντας στη στροφή των πνευματικών ανθρώπων της εποχής του προς το βυζαντινό παρελθόν, άρχισε τη συγκρότηση της συλλογής των εικόνων του στα χρόνια που ήταν συνεργάτης και προσωπικός φίλος του Αντωνίου Μπενάκη, από το 1934 έως τον αιφνίδιο θάνατό του τον Ιανουάριο του 1946.

[...] Τη μελέτη των εικόνων μου ανέθεσε το Μουσείο Μπενάκη το 1992, ενώ οι εργασίες συντήρησής τους από τον έμπειρο συντηρητή Στέργιο Στασινόπουλο άρχισαν το 1994. Η μελέτη τους με οδήγησε συχνά σε συμπεράσματα που επέβαλαν νέες χρονολογήσεις. Με μεγαλύτερη συγκίνηση διαπίστωνα ότι ορισμένες από τις εικόνες της συλλογής μπορούσαν να αποδοθούν σε μερικούς από τους πιο σημαντικούς κρητικούς ζωγράφους. Η εικόνα της Προσκύνησης των Μάγων (εικ. 9) με το ωραίο βενετσιάνικο ξυλόγλυπτο πλαίσιο αποδόθηκε στον Άγγελο Πιτζαμάνο. Η εικόνα της Έγερσης του Λαζάρου έχει όλα τα γνωρίσματα της τέχνης του Θεοφάνη και η εικόνα του αγίου Ανδρέα ανήκει στον κύκλο του Μιχαήλ Δαμασκηνού. Στη μελέτη φάνηκε ότι ορισμένες εικόνες αποτελούν ενδιαφέροντα δείγματα για την εξέλιξη της εικονογραφίας των κρητικών εικόνων γύρω στο 1500 και στις αρχές του 16ου αιώνα. Ο άγιος Νικόλαος ένθρονος αποτελεί ένα από τα παλαιότερα δείγματα της εικονογραφίας του ένθρονου ιεράρχη στην κρητική ζωγραφική. Το ίδιο ισχύει για την εικόνα του αγίου Αλεξίου, της αγίας Παρασκευής, καθώς και των Οίκων του Ακάθιστου Ύμνου (εικ.7). Λαμπρό έργο των αρχών του 16ου αιώνα είναι και η ένθρονη Παναγία.

Αλλά η πιο συγκλονιστική διαδρομή της ερευνάς μου ήταν εκείνη που με οδήγησε στην αναγνώριση ενός πρώιμου έργου σπάνιας δύναμης και ομορφιάς, την εικόνα του Πάθους του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (εικ.1). Ο Αιμίλιος Βελιμέζης την κατείχε ήδη το 1938, πιστεύοντας ότι είναι γνήσιο έργο του, κανείς ωστόσο, από όσους είχαν δει την εικόνα δεν την είχε θεωρήσει γνήσιο έργο του μεγάλου κρητικού ζωγράφου, όπως αναφέρει παραστατικά στον πρόλογό του ο Μανόλης Χατζηδάκης, και ακόμη, από όσο γνωρίζω, κανείς δεν είχε διαβάσει την υπογραφή που υπήρχε στο χαμηλότερο τμήμα της και σώζεται στην παλιά φωτογραφία (πριν από το 1943) του Εμίλ Σαράφ. Την εποχή εκείνη η επιφύλαξη στην αναγνώριση ενός έργου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου ως γνήσιου ήταν επιβεβλημένη, πολύ περισσότερο που οι γνώσεις για την κρητική περίοδο της ζωής του ζωγράφου από έγγραφα ήταν τότε ανύπαρκτες, ενώ η ιδιορρυθμία της τέχνης της εικόνας του Πάθους, σε σχέση με τις δύο άλλες γνωστές πρώιμες εικόνες του Θεοτοκόπουλου, αποτελούσε εμπόδιο ανυπέρβλητο για την απόδοση της εικόνας στο χέρι του. Ένας πρόσθετος λόγος, που οι επιφυλάξεις ήταν εύλογες όχι μόνον από τους παλαιότερους αλλά και από όσους νεότερους μελετητές είδαν την εικόνα, ήταν το γεγονός ότι μετά τον πόλεμο η τάση για απόδοση στο Θεοτοκόπουλο παλαιών ιταλικών με πλαστές υπογραφές ή και τελείως πλαστών έργων απέκτησε εντυπωσιακές διαστάσεις (βλ. σχετικά Χατζηδάκης (1963), 1990, σ. 117). Ο Lionello Puppi αναφέρει σε άρθρο του το 1995 (Puppi, 1995, σ. 34) ότι είχε δει στις δεκαετίες του 1950 και 1960 αναρίθμητα τέτοια πλαστά έργα. Η μελέτη της εικόνας, μετά τον καθαρισμό της το 1995 και την ανάδειξη της ποιότητας του χρώματος, μου φανέρωνε σταδιακά όλα τα γνωρίσματα του ύφους του ιδιοφυούς Κρητικού, σε πρώιμη μορφή, και επαλήθευε κάθε υπόθεση εργασίας που έθετα. Ακόμη μεγαλύτερη ήταν η συγκίνηση, όταν τα πορίσματα της ερευνάς μου επιβεβαιώθηκαν με την ανάγνωση της μισοσβησμένης υπογραφής του ζωγράφου ΔΟΜΗΝΙΚΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΥ ΧΕΙΡ σε μια παλιά φωτογραφία του αρχείου της συλλογής, τραβηγμένης από τον Εμίλ Σαράφ, που μου δόθηκε τον Ιούλιο του 1996.

Από τις εικόνες του 17ου και του 18ου αιώνα αρκετές είναι εκείνες οι οποίες, όπως έδειξε η εικονογραφική μελέτη, προέρχονται από τη Ζάκυνθο. Ανάμεσά τους η εικόνα του αγίου Νικολάου, του Εμμανουήλ Τζάνε, που φέρει το οικόσημο του Νικολάου Σιγούρου, της μεγάλης οικογένειας των ευγενών της Ζακύνθου, η Δέηση με την Παναγία και τον άγιο Γεώργιο του ζωγράφου Λέου, του 1649, η Αποτομή του Προδρόμου, η Σταύρωση, η Αποκαθήλωση, η Προσκύνηση των Ποιμένων, η Αποτομή του Προδρόμου και ο άγιος Σπυρίδων, του Νικολάου Καλλέργη. Η μελέτη της τοπικής τέχνης της Ζακύνθου και ιδιαίτερα του Νικολάου Καλλέργη με οδήγησε στην απόδοση δύο ανυπόγραφων εικόνων στο εργαστήριό του, τα Εισόδια και τον Ευαγγελισμό της Παναγίας. Έτσι, στη συλλογή συγκεντρώνονται τρεις εικόνες του σημαντικού αυτού ζακυνθινού ζωγράφου που, όπως έδειξε η έρευνα αυτή, αντέγραψε σημαντικές εικόνες κρητικών ζωγράφων που βρίσκονταν στη Ζάκυνθο. Ανάμεσα σε αυτές, την εικόνα του Πάθους του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, σε βημόθυρα της Ζακύνθου και τον Ευαγγελισμό από το τρίπτυχο της Μόδενα στη μικρή εικόνα του Ευαγγελισμού. Τέλος, η απήχηση της τέχνης του Θεοτοκόπουλου στη Ζάκυνθο επιβεβαιώνεται εύγλωττα στη συλλογή με τη Σπουδή πάνου στο Θεοτοκόπουλο, του έτους 1920, από το Δημήτριο Πελεκάση, αντίγραφο της κεφαλής του Χριστού από την εικόνα του Πάθους.

Μέσα από τη μελέτη των εικόνων της συλλογής αναδύεται ανάγλυφα η σχέση των εικόνων της Ζακύνθου με έργα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου που βρίσκονταν στο νησί, σχέση που επιβεβαιώνεται από τη διερεύνηση της προέλευσης των εικόνων του Πάθους και του Ευαγγελισμού, καθώς και του Ευαγγελιστή Λουκά και της Προσκύνησης των Μάγων (εικ.9)του Μουσείου Μπενάκη στο κεφάλαιο της εισαγωγής. Με τη μέθοδο της αναζήτησης των προτύπων, της σύγκρισης και του αποκλεισμού άλλων επιδράσεων εντόπισα, στην τοπική ζωγραφική της Ζακύνθου του 18ου και του 19ου αι., αντίγραφα από οκτώ διαφορετικά έργα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στη Ζάκυνθο, αντίγραφα που προδίδουν την παρουσία των προτύπων τους στο νησί του Ιονίου αρκετά χρόνια πριν εμφανιστούν στις συλλογές της Αθήνας ή του εξωτερικού.

Ο Κατάλογος των εικόνων της Συλλογής Βελιμέζη αποτελεί μια σειρά ξεχωριστών μελετών για κάθε μία εικόνα και η ταξινόμηση ακολούθησε, κατά προσέγγισιν, τη χρονολογική σειρά. Ωστόσο, η μελέτη τους ύστερα από διαδοχικές προσεγγίσεις ανέδειξε μικρά σύνολα έργων που συνδέονται μεταξύ τους με μιαν αλυσίδα συσχετισμών εικονογραφικών και τεχνοτροπικών, έστω και αν ανήκουν σε διαφορετικές εποχές. Για το λόγο αυτό η ανάγνωση του Καταλόγου μπορεί να γίνεται με τρόπους πολλαπλούς. Η ανάγνωση της εικόνας του Πάθους του Θεοτοκόπουλου (εικ.1) πρέπει να γίνει σε συνδυασμό με την ανάγνωση του εισαγωγικού κεφαλαίου, καθώς και σε συνδυασμό με την ανάγνωση της εικόνας του Ευαγγελισμού και με εκείνη για την κεφαλή του νεκρού Χριστού, του Δημητρίου Πελεκάση. Παράλληλη ανάγνωση μπορεί να γίνει για την εικόνα του αγίου Νικολάου γύρω στο 1500, που η εικονογραφία της συνδέεται με τις εικόνες του αγίου Ιακώβου και του αγίου Σπυρίδωνος, του 18ου αιώνα. Οι πολλαπλοί δυνατοί συσχετισμοί μεγάλου αριθμού εικόνων διαφορετικών εποχών, που συνδέονται από τα εικονογραφικά τους πρότυπα ή από την τεχνοτροπία τους, υποβάλλει την ιδέα ότι οι συγγένειες αυτές είναι πραγματικές και οφείλονται στη μετάγγιση προτύπων ανάμεσα σε καλλιτέχνες που ζούσαν σε έναν κοινό χώρο, που όπως όλα δείχνουν ήταν η Ζάκυνθος. Με τον τρόπο αυτό στον Κατάλογο τίθενται αλλά δεν εξαντλούνται ορισμένα ζητήματα σχετικά με την ιδιαίτερη ανάπτυξη τοπικών εργαστηρίων στο νησί.
Τα πλαστά «φωνάζουν», αλλά ποιος τα ακούει;
«Υποπτοι» πίνακες πωλούνται έναντι εκατομμυρίων ευρώ σε απροστάτευτους συλλέκτες

Της Μαργαριτας Πουρναρα

Πριν από μερικά χρόνια ευκατάστατη Αθηναία πήγε τρεις πίνακες του Μπουζιάνη που μόλις είχε αγοράσει, σε πεπειραμένο συντηρητή έργων τέχνης για να τους αποκαταστήσει από τη φθορά του χρόνου. Μέσα σε μία ώρα ο συντηρητής τηλεφώνησε στην κάτοχο και της είπε λακωνικά ότι τα έργα δεν είχαν ανάγκη από συντήρηση. Η αλήθεια ήταν ότι επρόκειτο για φρεσκοζωγραφισμένα πλαστά.

Το περιστατικό αυτό είναι αποκαλυπτικό για την κατάσταση που επικρατεί τα τελευταία χρόνια στην αγορά της τέχνης. Εργα καταφανώς πλαστά ή αμφιβόλου προελεύσεως πωλούνται από ανυπόληπτους εμπόρους έργων τέχνης, βγαίνουν σε δημοπρασίες που γίνονται σε ελληνικές πόλεις, δημοσιεύονται σε εκδόσεις τέχνης για να «ξεπλυθούν». Ακόμα και στις δημοπρασίες των διεθνών οίκων του εξωτερικού εμφανίζονται αμφιλεγόμενα έργα.

Απόσυρση έργου

Μετά την καθιέρωση των Greek Sales και την αυξημένη ζήτηση για σπουδαία έργα Ελλήνων καλλιτεχνών του 19ου και του 20ού αιώνα, εμφανίζονται συνεχώς στην αγορά λανθάνοντες πίνακες από old masters, με περίεργη προέλευση και ελλιπή τεκμηρίωση.

Στις 15 Απριλίου η «Κ» αποκάλυψε ότι το φερόμενο ως έργο του Δημήτρη Γαλάνη «Κυρία στα Λευκά» που επρόκειτο να δημοπρατηθεί από τον οίκο Bonhams στο Λονδίνο τον Μάιο, κυκλοφορούσε σε άλλες δύο πανομοιότυπες εκδοχές. Η πρώτη ήταν πίνακας του Βρετανού καλλιτέχνη Meredith Frampton που εκτίθεται στην πινακοθήκη Tate Modern στο Λονδίνο! Η δεύτερη εκδοχή αποδιδόταν πάλι στον Γαλάνη και εμφανίστηκε σε δημοπρασία του οίκου Nagel της Στουτγκάρδης. Μετά την αποκάλυψη της «Κ» ο οίκος Βonhams αναγκάστηκε να αποσύρει τον «ύποπτο» πίνακα από την επικείμενη δημοπρασία. Ηταν ίσως η κορυφή του παγόβουνου για τα δεκάδες πλαστά έργα που πωλούνται έναντι εκατομμυρίων ευρώ και βλάπτουν όχι μόνο την υγιώς ανταγωνιστική αγορά, αλλά και την πολιτιστική μας κληρονομιά.

Η «Κ» συνεχίζοντας την έρευνα για τα πλαστά έργα τέχνης δημοσιεύει φωτογραφίες από πίνακες του Γιάννη Μόραλη, τους οποίους ο ίδιος ο ζωγράφος έχει πιστοποιήσει ότι είναι ψεύτικοι. Το θράσος των πλαστογράφων έχει φτάσει σε τέτοιο βαθμό ώστε κατασκεύασαν αντίγραφο αυθεντικού έργου του κορυφαίου ζωγράφου της γενιάς του '30, από αυτά που περιλαμβάνονται στη συλλογή του πρωθυπουργικού γραφείου στο Μέγαρο Μαξίμου.

Ισως λοιπόν να έχει φτάσει η ώρα, η ίδια η πολιτεία να ασχοληθεί σοβαρά με το ζήτημα που μαστίζει την αγορά της τέχνης και να κινηθεί προς τη δημιουργία ενός θεσμικού πλαισίου που θα προστατεύει τους καλλιτέχνες, τους συλλέκτες, τους εμπόρους αλλά και τους ευσυνείδητους ιστορικούς τέχνης και συντηρητές, οι οποίοι προσπαθούν να κάνουν σωστά τη δουλειά τους σε αντίξοες συνθήκες. Είναι γνωστό ότι τα κυκλώματα των πλαστογράφων δεν διστάζουν να απειλούν οιονδήποτε έχει στοιχεία εναντίον τους και έτσι επικρατεί συνήθως ο φόβος και η σιωπή.

Οι τρεις κατηγορίες

«Υπάρχουν διεθνώς τρεις κατηγορίες πλαστών έργων», μας εξηγεί ειδικός στον τομέα αυτό που έχει καταχωρίσει στο αρχείο του δεκάδες περιπτώσεις αμφισβητούμενων έργων. «Η πρώτη κατηγορία πλαστών απευθύνεται συνήθως στους αδαείς περί την τέχνη. Περιλαμβάνει συνήθως έργα κακοφτιαγμένα, που «βγάζουν μάτι» ότι δεν έχουν γίνει από τον καλλιτέχνη που τα υπογράφει. Τα έργα αυτά θα μπορούσαν να αγοραστούν μονάχα από ασχέτους που θεωρούν μάλιστα ότι τα βρήκαν σε τιμή ευκαιρίας».

«Η δεύτερη κατηγορία είναι λίγο πιο περίτεχνα αντίγραφα. Το ύφος, τα χρώματα, οι συνθέσεις είναι συγγενή με τα γνήσια. Οταν τα δει όμως ένας γνώστης αντιλαμβάνεται αμέσως ότι δεν υπάρχει περίπτωση να είναι αληθινά. Εντούτοις, θα μπορούσαν να ξεγελάσουν ορισμένους. Στην Ελλάδα τα περισσότερα πλαστά που κυκλοφορούν εντάσσονται κυρίως σε αυτές τις δύο κατηγορίες».

Υπάρχει όμως και μια τρίτη «οικογένεια» πλαστών που ευτυχώς δεν ευδοκιμεί στη χώρα μας. «Πρόκειται για έργα τόσο τέλεια καμωμένα που ακόμα και ο ίδιος ο ζωγράφος θα δυσκολευόταν να ανιχνεύσει ατέλειες. Για να γίνουν χρειάζονται ταλαντούχοι πλαστογράφοι που έχουν μελετήσει και έχουν τελικά αφομοιώσει το έργο ενός σπουδαίου ζωγράφου. Ακόμα και τα μεγάλα μουσεία του εξωτερικού έχουν τέτοιους πίνακες του Ρέμπραντ, του Ρούμπενς και άλλων κορυφαίων ζωγράφων που έχουν γίνει από τέτοιους πλαστογράφους».

Οι πίνακες του Μόραλη

Ενας από τους αγαπημένους καλλιτέχνες των πλαστογράφων είναι ο Γιάννης Μόραλης. Εχουν ξεπατικώσει έργα του, έχουν μιμηθεί την υπογραφή του, έχουν φτιάξει πλαστές σφραγίδες. Η «Κ» σήμερα παρουσιάζει περιπτώσεις πλαστών που τις έχει πιστοποιήσει ο ίδιος. Μεταξύ αυτών είναι ένα τρανταχτό παράδειγμα: Ο πίνακας «Το νησί» του 1976 που περιλαμβάνεται στα έργα του πρωθυπουργικού γραφείου στο Μέγαρο Μαξίμου. Στα χέρια του ζωγράφου όμως έφτασε πριν από λίγα χρόνια πανομοιότυπο πλαστό αντίγραφο.

Η «Κ» μίλησε με τη διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα για το ζήτημα των πλαστών. Παρότι ο νόμος απαγορεύει στους υπαλλήλους του μουσείου να κάνουν γραπτές πιστοποιήσεις έργων, εκείνοι το κάνουν προφορικά: «Ο νόμος είναι σαφής και απαγορεύει τις πιστοποιήσεις, προφορικές και γραπτές. Πρέπει να δημιουργηθεί ένα σώμα ορκωτών εκτιμητών όπως στο εξωτερικό με τη συμμετοχή ιστορικών τέχνης και επιστημόνων. Δεν νομίζω ότι αυτό το σώμα θα έπρεπε να έχει ουδεμία σχέση με την Πινακοθήκη».

Ο πρόεδρος του Σωματείου Αρχαιοπωλών και Εμπόρων Εργων Τέχνης, Γιώργος Γκούτης, υπογράμμισε την ανάγκη δημιουργίας ενός πλαισίου προστασίας για τους εμπόρους και τους συλλέκτες. Σε τηλεφωνική συνομιλία που είχαμε μαζί του αρνήθηκε όμως να σχολιάσει το γεγονός ότι πριν από μερικά χρόνια, γνωστός αρχαιοπώλης, μέλος του σωματείου, είχε κατηγορηθεί για ανάμειξη σε υπόθεση πλαστών και είχε κυρώσεις από τον φορέα.

Η αποκάλυψη της «Κ» για έργο του Δ. Γαλάνη

Την Κυριακή 13 Απριλίου η «Κ» δημοσίευσε τη φωτογραφία του φερόμενου ως έργου του Δ. Γαλάνη «Η κυρία με τα λευκά» που θα εδημοπρατείτο από τους Bonhams στις 20 Μαΐου με εκτίμηση 64.000 - 89.000 ευρώ (lot 66) και έφερε την υπογραφή του καλλιτέχνη με μαύρο χρώμα στο δεξί κάτω μέρος του έργου. Στον κατάλογο αναφέρεται ότι ανακαλύφθηκε στη Γερμανία από τον παρόντα ιδιοκτήτη του και χρονολογείται μεταξύ του 1907 και του 1909. Οι διαστάσεις 56 εκ. ύψος και 76,5 εκ. πλάτος.

Ομως, στην αίθουσα 9 της μόνιμης συλλογής της Πινακοθήκης Tate Modern του Λονδίνου, υπάρχει ένα πανομοιότυπο έργο με τίτλο «Marguerite Kelsey» του Βρετανού Meredith Frampton (1894 - 1984) με χρονολογία 1928. Η Kelsey εργαζόταν ως επαγγελματίας μοντέλο κατά τη δεκαετία του 1920 και του 1930. Οι διαστάσεις του έργου είναι 1.208 εκατοστά ύψος και 1.414 εκατοστά πλάτος.

Τον Ιανουάριο δημοπρατήθηκε από τον οίκο Νagel της Στουτγκάρδης επίσης πανομοιότυπο έργο με τίτλο «Lady in White» που αποδιδόταν στον Δημήτρη Γαλάνη. Η εκτίμηση του ήταν χαμηλή (9.000 ευρώ), καθώς οι Γερμανοί δεν ήταν σίγουροι ότι ανήκει στην εργογραφία του Ελληνα καλλιτέχνη. Η υπογραφή είναι επίσης στο κάτω δεξί μέρος, με πορτοκαλί όμως χρώμα. Οι διαστάσεις του είναι 69 εκατοστά ύψος με 80 εκατοστά πλάτος. Τελικά πωλήθηκε μόλις 6.000 ευρώ. Ο κάτοχος του «ύποπτου» έργου είχε προσπαθήσει μερικούς μήνες πριν από τη δημοπρασία να το πουλήσει σε Ελληνα έμπορο έργων τέχνης, με άλλη υπογραφή του Γαλάνη.

Η ιστορία των πλαστών στην Ελλάδα

Γνωστός συντηρητής, που έχουν δει πολλά τα μάτια του, κάνει ένα χρονολόγιο των πλαστών στην χώρα μας. «Τα πρώτα βγήκαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Ταλαντούχοι ζωγράφοι έκαναν ψεύτικους πίνακες, πιστά αντίγραφα του Βολανάκη και του Μαλέα, για να τα βγάλουν πέρα οικονομικά. Τις δεκαετίες '60 και '70 τα πλαστά ήταν σπάνια, κυκλοφορούσαν όμως πολλές ψεύτικες βυζαντινές εικόνες, συχνά φτιαγμένες με περίτεχνο τρόπο».

Τα πρώτα κρούσματα των πλαστών στην ελληνική αγορά της τέχνης εμφανίστηκαν τη δεκαετία του '80. «Στην αρχή ήταν κυρίως πίνακες του Θεόφιλου. Μόλις ο κόσμος ανακαλύπτει έναν καλλιτέχνη, αμέσως ξεφυτρώνουν τα ψεύτικα έργα. Λίγο αργότερα, άρχισαν να έρχονται συνέχεια στο εργαστήριο πλαστοί πίνακες του Παρθένη. Δυστυχώς ο αριθμός τους αυξάνεται συνέχεια, τους καταλαβαίνεις όμως από τον αποτυχημένο τρόπο που είναι φτιαγμένα συνήθως τα χέρια στις φιγούρες. «Φωνάζουν» τα ψεύτικα έργα αλλά ποιος ακούει;», μας λέει ο συντηρητής.

Μέσα στη δεκαετία του 1990 οι πλαστογράφοι εξελίχθηκαν πολύ. Βελτίωσαν τις μεθόδους τους, χρησιμοποίησαν νέα τεχνολογικά μέσα, αλλά και εκμεταλλεύτηκαν ταλαντούχους ζωγράφους από τις χώρες του ανατολικού μπλοκ που ήρθαν στην Ελλάδα: «Στην αρχή έπαιρναν τους αλλοδαπούς και τους έδιναν μια γωνιά στο εργαστήρι για να αντιγράφουν έργα. Μόλις τα τελείωναν, τα πήγαιναν αλλού και τους προσέθεταν τις υπογραφές του τάδε ή του δείνα Ελληνα ζωγράφου. Σήμερα η κατάσταση είναι ανυπόφορη. Το 60% των έργων που μου φέρνουν να συντηρήσω είναι πλαστά. Βλέπω συνέχεια μπροστά μου ψεύτικους πίνακες του Γκίκα, του Μπουζιάνη, του Γαΐτη, του Τσαρούχη, του Παπαλουκά, του Γύζη. Δεν έχουν την πνοή που έχουν τα αυθεντικά έργα, τον «γραφικό χαρακτήρα» του ζωγράφου. Οι πινελιές είναι δειλές. Η άλλη δυσκολία των επιτήδειων είναι πως δεν μπορούν να κάνουν το χρώμα να «γεράσει». Ομως ακόμα και αν οι κάτοχοί τους υποψιάζονται ότι είναι σκάρτα, δεν θα ήθελαν ποτέ να το διερευνήσουν ή να το παραδεχθούν».