Η σφαγή του Κομμένου. Τα θυμόμαστε, για να μην τα ξαναζήσουμε...
Το απόγευμα της 15ης Αυγούστου 1943, ο 12ος Λόχος του 98ου Συντάγματος 1ου Ορεινού Τμήματος, που είχε στρατοπεδεύσει σε μια κοιλάδα στα βόρεια ακριβώς της Άρτας, κάπου κοντά στη Φιλιππιάδα, κλήθηκε να βγει από τις σκηνές του.
Διοικητής του Συντάγματος, ήταν ο Συνταγματάρχης Γιόζεφ Ζάλμινγκερ, ένας νεαρός διοικητής φορτωμένος με παράσημα, αυτοδημιούργητος άντρας που του άρεσε να παινεύεται ότι έχει μετατρέψει το 98ο σε Σύνταγμα για τον Χίτλερ. Στους άντρες του 12ου Λόχου ο Ζάλμινγκερ, έβγαλε έναν κοφτό ολιγόλογο, τυπικό λόγο Τους είπε ''Γερμανοί στρατιώτες έχουν σκοτωθεί. Είναι καιρός για σκληρά μέτρα εναντίον των ανταρτών. Αύριο το πρωί θα ξεκληρίσουμε ένα λημέρι τους".
Καθώς περάσανε τα μεσάνυχτα στο Κομμένο, οι περισσότεροι κάτοικοί του άρχισαν σιγά σιγά να πηγαίνουν στα σπίτια τους για ύπνο, κουρασμένοι από τις προετοιμασίες του πανηγυριού, από το γλέντι και το πιοτό, χωρίς να υποψιαστούνε τίποτα για το τι επρόκειτο να συμβεί.
Την ίδια ώρα περίπου, μια φάλαγγα από 22 αυτοκίνητα και ένα στρατιωτικό τζιπ, ξεκίνησε από την κοιλάδα κοντά στην Φιλιππιάδα μεταφέροντας τους περισσότερους άντρες του 12ου Λόχου, γύρω στους 100 στρατιώτες.
Στις 5.00 το πρωί σταμάτησαν έξω από το χωριό και ο μάγειρας σέρβιρε πρωινό και καφέ στους στρατιώτες. Ύστερα, ο Διοικητής του 12ου Λόχου Υπολοχαγός Ρέζερ, πρώην στέλεχος της νεολαίας του Χίτλερ και τώρα περίπου 25 χρονών, τους συγκέντρωσε και έδωσε τις διαταγές του.
Μια φράση του, είχε μείνει στο μυαλό των αντρών μετά από χρόνια: "Θα μπούμε στο χωριό και δεν θ΄ αφήσουμε τίποτε όρθιο" είχε πει.
Χρησιμοποιώντας το πέτρινο καμπαναριό της εκκλησιάς (χτίσμα του 1855) για παρατηρητήριο, χωρίστηκαν σε εκτελεστικά αποσπάσματα, παίρνοντας και τις τελικές οδηγίες της επέμβασης.
Xαράματα πια στις 16ης Αυγούστου, στο πρώτο θολό φως της ημέρας και στον ουρανό άρχισαν να διασταυρώνονται φωτοβολίδες διαφόρων χρωμάτων και ταυτόχρονα ακούστηκαν εκρήξεις όλμων που είχαν τοποθετηθεί σε τρία επίκαιρα σημεία του χωριού.
Αμέσως αρχίσανε οι πυροβολισμοί και η διασταύρωση των πυρών, ενώ τα πυροβόλα και τα οπλοπολυβόλα δε σταμάτησαν ούτε στιγμή, δίνοντας την εντύπωση κάποιας σκληρής μάχης. Καθώς εισέβαλαν στα σπίτια, ολόκληρες οικογένειες αιφνιδιάστηκαν στον ύπνο και μη μπορώντας να αντιδράσουν, έπεφταν νεκρές από τις σφαίρες των όπλων και τα βλήματα των χειροβομβίδων.
Γέροι άνθρωποι, ανάπηροι, ακόμη και τυφλοί, σκοτωθήκανε επιτόπου. Κορίτσια με την απειλή των όπλων σύρθηκαν στον έσχατο εξευτελισμό της προσωπικότητάς τους και βιάστηκαν κατ' εξακολούθηση από τους νεαρούς οπαδούς της χιτλερικής ιδεολογίας, οι οποίοι, αφού ικανοποίησαν τα κτηνώδη ένστικτά τους, έκοβαν τους μαστούς και τις έσφαζαν σα ζώα.
Τα ανθρωπόμορφα κτήνη εφάρμοζαν μια σατανική τακτική εξοντώσεως των μικρών παιδιών. Αφού έβρεχαν βαμβάκι με βενζίνη, το τοποθετούσαν στα στόματα των βρεφών που κοιμόντουσαν ακόμη στην κούνια τους και αφού το άναβαν, απολάμβαναν σαδιστικά γελώντας με το "πυροτέχνημα" τους.
Μια γυναίκα έγκυος, αφού της ανοίξανε την κοιλιά, βγάλανε από εκεί το έμβρυο που σε λίγες μέρες θα έφερνε στον κόσμο και το εναποθέσανε στα χέρια της. Έτσι βρέθηκε η γυναίκα. Νεκρή με ανοιγμένα σπλάχνα και το αγέννητο παραμορφωμένο νεκρό, στα χέρια της.
Άλλα από τα παιδιά τα εκτελούσαν στον κρόταφο με μια σφαίρα περιστρόφου, ενώ άλλα τα κάρφωναν με τις ξιφολόγχες τους παρ' όλη την αθωότητα και τα κλάματα τους.
Στο σπίτι του Θόδωρου Μάλλιου γινόταν ο γάμος τη κόρης του Αλεξάνδρας με το Θεοχάρη Καρίνο από τον Παχυκάλαμο, χωριό κοντά στο Κομμένο. Χάθηκαν όλοι. Τους έκαψαν και τους σκότωσαν. Τριάντα με τριάντα πέντε άτομα. Από τα 12 μέλη της οικογένειας του οικοδεσπότη Θόδωρου Μάλλιου σώθηκαν εκείνο το πρωινό μόνο δύο, ο Αλέξανδρος και η Μαρία, που είχαν φύγει μόλις πριν λίγα λεπτά για να φροντίσουν στο χωράφι τα ζώα. Οι Ναζί δε σεβάστηκαν και δε λογάριασαν τίποτε και κανέναν. Σκότωσαν και τη νύφη την Αλεξάνδρα και το γαμπρό το Θεοχάρη.
Όσοι πρόλαβαν και πετάχτηκαν έξω απ' τα σπίτια τους, έτρεχαν να σωθούν στα χωράφια ή να κρυφτούν χωμένοι στα βαθιά χαντάκια. Μόνη σωτηρία απέμεινε για πολλούς το ποτάμι. Πλήθος κόσμου έτρεχε κατά εκεί. Άλλοι ρίχνονταν στα νερά του για να περάσουν απέναντι και να σωθούν. Άλλοι κρέμονταν απ' τις βάρκες και τρέμοντας πάλευαν να γλιτώσουν απ' τον εφιάλτη. Κι εκεί πνίγηκαν σχεδόν όλοι όσοι μπήκαν στη βάρκα του Σπύρου Βλαχοπάνου, σχεδόν είκοσι άτομα. Κι ο θρήνος κι οι κραυγές του πνιγμού έσμιγαν με τη βουή της φωτιάς και των όπλων που αφάνιζαν το Κομμένο.
Από αυτό που συμπεραίνεται, από τα λεγόμενα επιζώντων αυτοπτών μαρτύρων για ορισμένα περιστατικά, είναι ότι οι φονιάδες μεθούσαν με ναρκωτικές ουσίες για να είναι γρήγοροι στις αποφάσεις τους και όσο πιο αποτελεσματικοί στα πρωτόγονα ένστικτά τους.
Ούτε και την εκκλησιά της Παναγιάς δε σεβάστηκαν, αφού αφόδευσαν στην πύλη του ιερού βήματος, πέταξαν στο πάτωμα του ναού τις εικόνες του τέμπλου και τα ιερά σκεύη.
Εκείνο το πρωινό της 16ης Αυγούστου, ο παπα-Λάμπρος πήγαινε στην εκκλησία έχοντας μαζί του το ευαγγέλιο, το θυμιατό και τα άμφια που χρησιμοποίησε την προηγούμενη μέρα για να τελέσει έναν γάμο. Ο παπα-Λάμπρος πιάστηκε από τους Γερμανούς και αφού τον βασάνισαν άγρια, τον σύρανε αιμόφυρτο στον προπυλώνα της εκκλησίας και τον εκτέλεσαν με μια σφαίρα στο μέτωπο. Αυτός ήταν και ο πρώτος της σφαγής του Κομμένου μαζί με το Ευαγγέλιο που βρέθηκε διάτρητο από σφαίρα σε μια γωνία, με ποτισμένες τις σελίδες του από το αίμα αυτού του τίμιου κληρικού.
Ο άλλος ιερέας του χωριού, που εφημέρευε στο ναό των Αγίων Ταξιαρχών στον Λουτρότοπο και που είχε έρθει στους συγγενείς του για το πανηγύρι, βρέθηκε κατακρεουργημένος και αιμόφυρτος και με βγαλμένα τα μάτια.
Με μια ειδική σκόνη που έριχναν στο πάτωμα και με μια πιστολιά έκαψαν τα περισσότερα σπίτια του χωριού, αφού πρώτα έπαιρναν ότι πολύτιμο υπήρχε μέσα.
Το θέαμα στο Κομμένο μετά την σφαγή ήταν φρικιαστικό. Παντού πτώματα απανθρακωμένα, ενώ η ατμόσφαιρα είχε τη μυρωδιά από καμένες σάρκες. Η σήψη είχε ήδη αρχίσει και πολλά εντόσθια είχαν χυθεί στο έδαφος. Πολλά ανθρώπινα μέλη ήταν διασκορπισμένα από δω και από εκεί, ενώ τα σκυλιά οδηγημένα από το αίμα είχαν αρχίσει να τρώνε κομμάτια κρέας από διάφορα σώματα.
Γύρω στο απόγευμα της 16ης Αυγούστου ο Δημήτρης Αποστόλου, ένας νεαρός Κομμενιώτης, γύρναγε στο χωριό του και στο σπίτι του. Τα Γερμανικά στρατεύματα είχαν φύγει, μετά από 7 ώρες που κράτησε η επιδρομή. Στα απανθρακωμένα απομεινάρια των σπιτιών, δοκάρια καίγονταν ακόμη. Τα πτώματα είχαν αρχίσει να φουσκώνουν από τη θερμότητα. Η κοιλιά μιας γυναίκας είχε σχισθεί και ένα κοτόπουλο είχε αρχίσει να σέρνει τα εντόσθια της κατά μήκος του δρόμου. Λίγο μετά που είδε αυτό, ο Αποστόλου λιποθύμησε.
Ένα δεκάχρονο αγόρι τότε, ο Αλέξανδρος Μάλιος, που έχασε όλη την οικογένεια του, θυμάται "Σα φτάσαμε κοντά στο σπίτι, ακόμα κάπνιζε. Απ' έξω δεν μπορούσαμε να περάσουμε απ' τους σκοτωμένους. Δεν είχες που να πατήσεις. Δρασκελίσαμε πάνω απ' τα πτώματα κι αντίκρισα τον πατέρα μου μ' ένα μικρό παιδί μέσα στα αίματα. Οι άλλοι μέσα ήταν όλοι καμένοι. Έσκυψα, τον αγκάλιασα και λιποθύμησα. Τα είχαμε χαμένα και ζούσαμε σ' ένα εφιαλτικό όνειρο, έτσι που δεν είχαμε τη δύναμη να κλάψουμε".
Συνολικά 317 άνθρωποι ήταν τα θύματα του Κομμένου εκείνη τη μέρα σ' αυτή τη σφαγή. Ίσως της πιο φριχτής που διαπράχθηκε στην Ελλάδα την περίοδο της Κατοχής.
Εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των πτωμάτων, οι δυστυχισμένοι Κομμενιώτες τα έθαβαν επιφανειακά με λίγο χώμα, σαν άλλες Αντιγόνες του Σοφοκλή, κάνοντας σπονδή με τα δάκρυα τους, στις αυλές και στους κήπους των σπιτιών.
Στην πλατεία του χωριού, τον Αύγουστο του 1946 οι κάτοικοι χτίσανε ένα καλλιμάρμαρο μνημείο που αναγράφονται τα ονόματα των 317 πατέρων και τέκνων και αδελφών.
Οι κάτοικοι, απομεινάρια ορφάνιας, λείψανα πένθους, γυμνοί από καθετί που συγκρατούσε άλλοτε τη Ζωή τους, πλούσιοι μόνο σε αναμνήσεις και σεβασμό, έκοψαν απ' το ψωμί τους για να ανταποκριθούν στο χρέος της καρδιάς και στήσανε το μνημείο των ηρώων με δικά τους έξοδα. Χρέος που έπρεπε να το νομίσει δικό τους ολόκληρος ο λαός της Ελλάδας. Χρέος που έπρεπε προπάντων να βαρύνει το κράτος.
Το Κομμένο το εκτέλεσαν εν ψυχρώ οι Ναζί και το παρέδωσαν στις φλόγες χωρίς έλεος. Η τραγική σελίδα του Κομμένου μένει ζωντανή και καίει άσβηστη φλόγα στη μνήμη των 100 περίπου κατοίκων του που έζησαν τη φρίκη και βρίσκονται ακόμη στη ζωή.
Το Κομμένο είναι μια διαρκής καταγγελία της βίας και της βαρβαρότητας. Είναι ένας ασίγαστος πόνος και μια διαμαρτυρία εναντίον κάθε μορφής βίας.
Την Κυριακή 16 Αυγούστου, στις 10.30 το πρωί, θα γίνει το επίσημο μνημόσυνο των 317 μαρτύρων-ηρώων του Κομμένου, θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας, οπότε και θα κορυφωθούν οι εκδηλώσεις μνήμης στην μαρτυρική κοινότητα.
"Αυτοί που ξεχνάνε την ιστορία τους, ειναι καταδικασμένοι να την ξαναζήσουνε" George Santayana (Life of Reason, 1905)
Αναρτήθηκε από ΚΕΝΤΡΙ
2/24/2010
Fuck Germany
Ατιμώρητοι στην Ελλάδα οι ναζί εγκληματίες
Είναι η μόνη χώρα στον κόσμο που δεν τους διώκει, με νόμο του 1959
ΡΕΠΟΡΤΑΖ: ΣΤΕΛΙΟΣ ΒΡΑΔΕΛΗΣ
Είναι αδικία ένας τέτοιος στυγνός εγκληματίας να κυκλοφορεί ακόμη ελεύθερος», λέει ο κ. Χαΐντς Κούνιο, ένας από τους ελάχιστους Έλληνες Εβραίους που διασώθηκαν από τον Αλόις Μπρούνερ
Πριν από λίγo καιρό, επικηρύχθηκε- με καθυστέρηση 60 ετών - από την αυστριακή κυβέρνηση ο Αλόις Μπρούνερ, γνωστός ως ο «Σφαγέας της Θεσσαλονίκης». Για τους ελάχιστους Έλληνες Εβραίους που επιβίωσαν από τις μεθόδους του Μπρούνερ το άκουσμα και μόνον του ονόματός του τούς προκαλεί πόνο και οργή. Δεν μπορούν να ελπίζουν πως μια μέρα θα τον δουν να δικάζεται στην Ελλάδα. Η χώρα μας παραμένει η μοναδική χώρα στον κόσμο που με νόμο δεν διώκει και δεν επικηρύσσει τους ναζί εγκληματίες του πολέμου!
«Θυμάμαι έναν βλοσυρό αξιωματικό των Ες Ες να στέκεται στην αποβάθρα του σιδηροδρομικού σταθμού της Θεσσαλονίκης και να επιβλέπει την επιβίβασή μας στο τρένο που μας πήγαινε στο Άουσβιτς. Το όνομά του το έμαθα όταν τελείωσε ο πόλεμος. Από τότε η καταδίκη του Αλόις Μπρούνερ αποτελεί για εμένα ζήτημα πρώτης προτεραιότητας. Όχι τόσο για όσα υπέστην στο Άουσβιτς και στο Μαουτχάουζεν, αλλά για τους 46.000 συμπατριώτες μου που δολοφόνησε. Είναι αδικία ένας τέτοιος στυγνός εγκληματίας να κυκλοφορεί ακόμη ελεύθερος», λέει ο κ. Χαΐντς Κούνιο, ένας από τους ελάχιστους Έλληνες Εβραίους που διασώθηκαν από τον Αλόις Μπρούνερ.
«Το παράδοξο της υπόθεσης είναι πως το εμπόδιο για να ζητηθεί η έκδοση του Μπρούνερ στην Ελλάδα ή για να δικαστεί, έστω ερήμην, είναι το ίδιο το ελληνικό κράτος», λέει ο πρόεδρος του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου κ. Μωυσής Κωνσταντίνης, που εξηγεί πως με τον Νόμο 3933 του 1959 και το Νομοθετικό Διάταγμα 4016 του ίδιου έτους ανεστάλη στην Ελλάδα η ποινική δίωξη κατά των ναζί εγκληματιών πολέμου και η αρμοδιότητα αυτή μεταβιβάστηκε στις γερμανικές δικαστικές αρχές.
Οι μοναδικοί επιζώντες. Ο Αλόις Μπρούνερ μαζί με τον «Δόκτορα Θάνατο» Άριμπερτ Χαμ, που ζει στη Νότια Αμερική, θεωρούνται από ιστορικούς ερευνητές των ναζιστικών εγκλημάτων ως οι μοναδικοί επιζώντες ανώτεροι αξιωματικοί των Ες Ες.
Ο Μπρούνερ έφθασε στη Θεσσαλονίκη στις 6 Φεβρουαρίου 1943- σταλμένος από τον Άιχμαν- μαζί με τον λοχαγό των Ες Ες Ντίτερ Βισλιτσένι και είχαν εντολή να οργανώσουν τον εκτοπισμό των Ελλήνων Εβραίων. Όπως ομολόγησε ο Βισλιτσένι στη δίκη της Νυρεμβέργης, ο Άιχμαν είχε ορίσει τον Μπρούνερ ως «υπεύθυνο για την τεχνική διοργάνωση του σχεδίου, ενώ είχε εντολές να δρα αυτόνομα».
Στις 15 Μαρτίου 1943 ο Μπρούνερ οργάνωσε την πρώτη αποστολή θανάτου. «Εκείνο το πρωινό μάς φόρτωσαν- 2.600 ανθρώπους- στα τρένα, δίχως κανείς να γνωρίζει πού πηγαίνουμε. Όταν φθάσαμε στο Άουσβιτς, οι ναζί επέλεξαν ως σκλάβους εργάτες 417 άντρες και 192 γυναίκες ηλικίας μέχρι 40 ετών. Οι υπόλοιποι 1.991 μεταφέρθηκαν απευθείας στα κρεματόρια και τους φούρνους», λέει ο κ. Κούνιο.
Στις 19 Αυγούστου 1943 ο Μπρούνερ ανέφερε στον Άιχμαν πως «η πόλη της Θεσσαλονίκης είναι καθαρή», εννοώντας πως μέσα σε 5 μήνες 45.620
Έλληνες Εβραίοι, εστάλησαν στο Άουσβιτς.
Το 1947 ο Μπρούνερ στρατολογήθηκε από τους Αμερικανούς και του ανατέθηκε ο τομέας της Μέσης Ανατολής. Η εμπειρία του στον πόλεμο κατά του κομμουνισμού κρίθηκε απαραίτητη στον Ψυχρό Πόλεμο και του δόθηκε άτυπο συγχωροχάρτι.
Κατέφυγε στη Δαμασκό. Το 1954, ο «Σφαγέας» εντοπίστηκε από τη γερμανική αστυνομία στο Έσεν, με το όνομα Αλόις Σμαλντίενστ. Κατάφερε, ωστόσο, να διαφύγει με τη βοήθεια παλιών φίλων του από τα Ες Ες και κατέφυγε στη Δαμασκό. Εντοπίστηκε, όμως, από τον «κυνηγό» των ναζί Σίμον Βίζενταλ, αλλά η κυβέρνηση της Δαμασκού αρνήθηκε την παρουσία του εκεί. Οι μυστικές υπηρεσίες του Ισραήλ ανακάλυψαν τα ίχνη του και το 1961 προσπάθησαν να τον εξοντώσουν με μία επιστολή-βόμβα, από την οποία χάνει το ένα μάτι του. Ακολούθησε και δεύτερη απόπειρα εναντίον του από τη Μοσάντ το 1980, από την οποία έχασε όλα τα δάχτυλα του αριστερού χεριού του. Το 1985 εντοπίστηκε για δεύτερη φορά στην πρωτεύουσα της Συρίας από τον Γάλλο δικηγόρο Σερζ Κλάρσφελντ. Τότε παραχώρησε συνέντευξη και στο γερμανικό περιοδικό «Βunte Ιllustrierte», στο οποίο εξέφρασε τη λύπη του επειδή δεν πρόλαβε να δολοφονήσει περισσότερους Εβραίους.
Για τα εγκλήματά του καταδικάστηκε στις 5 Ιανουαρίου 1954 ερήμην σε θάνατο από το Στρατοδικείο του Παρισιού και το 1956 από το Στρατοδικείο Μασσαλίας.
Είναι η μόνη χώρα στον κόσμο που δεν τους διώκει, με νόμο του 1959
ΡΕΠΟΡΤΑΖ: ΣΤΕΛΙΟΣ ΒΡΑΔΕΛΗΣ
Είναι αδικία ένας τέτοιος στυγνός εγκληματίας να κυκλοφορεί ακόμη ελεύθερος», λέει ο κ. Χαΐντς Κούνιο, ένας από τους ελάχιστους Έλληνες Εβραίους που διασώθηκαν από τον Αλόις Μπρούνερ
Πριν από λίγo καιρό, επικηρύχθηκε- με καθυστέρηση 60 ετών - από την αυστριακή κυβέρνηση ο Αλόις Μπρούνερ, γνωστός ως ο «Σφαγέας της Θεσσαλονίκης». Για τους ελάχιστους Έλληνες Εβραίους που επιβίωσαν από τις μεθόδους του Μπρούνερ το άκουσμα και μόνον του ονόματός του τούς προκαλεί πόνο και οργή. Δεν μπορούν να ελπίζουν πως μια μέρα θα τον δουν να δικάζεται στην Ελλάδα. Η χώρα μας παραμένει η μοναδική χώρα στον κόσμο που με νόμο δεν διώκει και δεν επικηρύσσει τους ναζί εγκληματίες του πολέμου!
«Θυμάμαι έναν βλοσυρό αξιωματικό των Ες Ες να στέκεται στην αποβάθρα του σιδηροδρομικού σταθμού της Θεσσαλονίκης και να επιβλέπει την επιβίβασή μας στο τρένο που μας πήγαινε στο Άουσβιτς. Το όνομά του το έμαθα όταν τελείωσε ο πόλεμος. Από τότε η καταδίκη του Αλόις Μπρούνερ αποτελεί για εμένα ζήτημα πρώτης προτεραιότητας. Όχι τόσο για όσα υπέστην στο Άουσβιτς και στο Μαουτχάουζεν, αλλά για τους 46.000 συμπατριώτες μου που δολοφόνησε. Είναι αδικία ένας τέτοιος στυγνός εγκληματίας να κυκλοφορεί ακόμη ελεύθερος», λέει ο κ. Χαΐντς Κούνιο, ένας από τους ελάχιστους Έλληνες Εβραίους που διασώθηκαν από τον Αλόις Μπρούνερ.
«Το παράδοξο της υπόθεσης είναι πως το εμπόδιο για να ζητηθεί η έκδοση του Μπρούνερ στην Ελλάδα ή για να δικαστεί, έστω ερήμην, είναι το ίδιο το ελληνικό κράτος», λέει ο πρόεδρος του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου κ. Μωυσής Κωνσταντίνης, που εξηγεί πως με τον Νόμο 3933 του 1959 και το Νομοθετικό Διάταγμα 4016 του ίδιου έτους ανεστάλη στην Ελλάδα η ποινική δίωξη κατά των ναζί εγκληματιών πολέμου και η αρμοδιότητα αυτή μεταβιβάστηκε στις γερμανικές δικαστικές αρχές.
Οι μοναδικοί επιζώντες. Ο Αλόις Μπρούνερ μαζί με τον «Δόκτορα Θάνατο» Άριμπερτ Χαμ, που ζει στη Νότια Αμερική, θεωρούνται από ιστορικούς ερευνητές των ναζιστικών εγκλημάτων ως οι μοναδικοί επιζώντες ανώτεροι αξιωματικοί των Ες Ες.
Ο Μπρούνερ έφθασε στη Θεσσαλονίκη στις 6 Φεβρουαρίου 1943- σταλμένος από τον Άιχμαν- μαζί με τον λοχαγό των Ες Ες Ντίτερ Βισλιτσένι και είχαν εντολή να οργανώσουν τον εκτοπισμό των Ελλήνων Εβραίων. Όπως ομολόγησε ο Βισλιτσένι στη δίκη της Νυρεμβέργης, ο Άιχμαν είχε ορίσει τον Μπρούνερ ως «υπεύθυνο για την τεχνική διοργάνωση του σχεδίου, ενώ είχε εντολές να δρα αυτόνομα».
Στις 15 Μαρτίου 1943 ο Μπρούνερ οργάνωσε την πρώτη αποστολή θανάτου. «Εκείνο το πρωινό μάς φόρτωσαν- 2.600 ανθρώπους- στα τρένα, δίχως κανείς να γνωρίζει πού πηγαίνουμε. Όταν φθάσαμε στο Άουσβιτς, οι ναζί επέλεξαν ως σκλάβους εργάτες 417 άντρες και 192 γυναίκες ηλικίας μέχρι 40 ετών. Οι υπόλοιποι 1.991 μεταφέρθηκαν απευθείας στα κρεματόρια και τους φούρνους», λέει ο κ. Κούνιο.
Στις 19 Αυγούστου 1943 ο Μπρούνερ ανέφερε στον Άιχμαν πως «η πόλη της Θεσσαλονίκης είναι καθαρή», εννοώντας πως μέσα σε 5 μήνες 45.620
Έλληνες Εβραίοι, εστάλησαν στο Άουσβιτς.
Το 1947 ο Μπρούνερ στρατολογήθηκε από τους Αμερικανούς και του ανατέθηκε ο τομέας της Μέσης Ανατολής. Η εμπειρία του στον πόλεμο κατά του κομμουνισμού κρίθηκε απαραίτητη στον Ψυχρό Πόλεμο και του δόθηκε άτυπο συγχωροχάρτι.
Κατέφυγε στη Δαμασκό. Το 1954, ο «Σφαγέας» εντοπίστηκε από τη γερμανική αστυνομία στο Έσεν, με το όνομα Αλόις Σμαλντίενστ. Κατάφερε, ωστόσο, να διαφύγει με τη βοήθεια παλιών φίλων του από τα Ες Ες και κατέφυγε στη Δαμασκό. Εντοπίστηκε, όμως, από τον «κυνηγό» των ναζί Σίμον Βίζενταλ, αλλά η κυβέρνηση της Δαμασκού αρνήθηκε την παρουσία του εκεί. Οι μυστικές υπηρεσίες του Ισραήλ ανακάλυψαν τα ίχνη του και το 1961 προσπάθησαν να τον εξοντώσουν με μία επιστολή-βόμβα, από την οποία χάνει το ένα μάτι του. Ακολούθησε και δεύτερη απόπειρα εναντίον του από τη Μοσάντ το 1980, από την οποία έχασε όλα τα δάχτυλα του αριστερού χεριού του. Το 1985 εντοπίστηκε για δεύτερη φορά στην πρωτεύουσα της Συρίας από τον Γάλλο δικηγόρο Σερζ Κλάρσφελντ. Τότε παραχώρησε συνέντευξη και στο γερμανικό περιοδικό «Βunte Ιllustrierte», στο οποίο εξέφρασε τη λύπη του επειδή δεν πρόλαβε να δολοφονήσει περισσότερους Εβραίους.
Για τα εγκλήματά του καταδικάστηκε στις 5 Ιανουαρίου 1954 ερήμην σε θάνατο από το Στρατοδικείο του Παρισιού και το 1956 από το Στρατοδικείο Μασσαλίας.
Fuck Germany
Ποιους αλήθεια εξόντωσαν οι ναζί ;
Η Ιστορία εκδικείται το βιασμό της
dimanche 27 juillet 2008, par Tony Judt
Το Φεβρουάριο, η απόφαση του γάλλου προέδρου Νικολά Σαρκοζί να « εμπιστευτεί τη φύλαξη της μνήμης » ενός εβραιόπουλου που πέθανε στην εξορία σε κάθε μαθητή της τελευταίας τάξης της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, προκάλεσε γενική κατακραυγή, ακόμα και ανάμεσα στους Εβραίους. Αλλοι επικαλούνταν την πολύ νεαρή ηλικία των παιδιών αυτών, ενώ άλλοι αμφισβητούσαν την προτεραιότητα που δόθηκε στο συναίσθημα έναντι της σκέψης. Αλλά, το « πώς να μεταδώσουμε κάτι », είναι άρρηκτα δεμένο με το « τι να μεταδώσουμε ».
Ο Τόνι Τζουντ, ειδικός της Ευρωπαϊκής Ιστορίας, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, έχει το προνόμιο να πηγαίνει κατ’ ευθείαν στην καρδιά της συζήτησης : μοναδικότητα ή οικουμενικότητα ; Η γενοκτονία από τους ναζί -ας το επαναλάβουμε- δεν έχει προηγούμενο, γιατί, όπως έγραφε ο ιστορικός Έμπερχαρντ Τζέκελ, « ποτέ άλλοτε στο παρελθόν ένα κράτος δεν αποφάσισε και ανακοίνωσε, με το κύρος του ανώτατου υπευθύνου του, ότι μια ορισμένη ανθρώπινη ομάδα έπρεπε να εξοντωθεί, αν είναι δυνατόν στο σύνολό της (...), απόφαση που το ίδιο το κράτος, στη συνέχεια, εφάρμοσε με όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή του ».
Άλλωστε, το Ολοκαύτωμα εντάσσεται στην αλυσίδα των γενοκτονιών που σημαδεύουν την Ιστορία, και της οποίας αποτελεί το υπόδειγμα.
Η συγκεκριμένη συλλογιστική διαφωτίζει την εβραιοκτονία. Οδηγεί, για παράδειγμα, στο να μην αποκόψουμε τον αντισημιτισμό των χιτλερικών από τον αντικομμουνισμό τους : και οι δύο συγχωνεύτηκαν στη « σταυροφορία ενάντια στον Εβραιο-μπολσεβικισμό ». Μολονότι οι ναζί επιδίωκαν να εξοντώσουν τους Εβραίους μέχρι τον τελευταίο, στράφηκαν και εναντίον άλλων : διανοητικά ασθενών, Τσιγγάνων, πολωνών στελεχών, σοβιετικών στρατιωτικών και πολιτών...
Ο εποικισμός από τη Γερμανία του « ζωτικού χώρου » της στην Ανατολική Ευρώπη απαιτούσε το ξερίζωμα των « υπανθρώπων ». Οι Εβραίοι, κυριότερα θύματα του Ολοκαυτώματος, καλλιεργούν -νομίμως- τη δική τους μνήμη. Αλλά η εβραιοκτονία δεν αφορά μόνο αυτούς : ολόκληρη η ανθρωπότητα, αξιοποιώντας την, θα μεταμορφώσει τα θύματα των ναζί σε ένα τείχος ενάντια στην επανάληψη της φρίκης.
« Ποτέ πια », επαναλαμβάνουμε από τότε, αλλά ο πλανήτης παραμένει αιματοκυλισμένος από γενοκτονίες -Καμπότζη, Ρουάντα - και σφαγές : Βοσνία, Τσετσενία, Παλαιστίνη, Νταρφούρ... Το να αντλήσουμε, επίσης, τα οικουμενικά διδάγματα από τη γενοκτονία των ναζί, σημαίνει κατ’ αρχήν να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε καλύτερα τους παράγοντες που οδηγούν στη βαρβαρότητα. Η στιβαρή παρουσία του Ολοκαυτώματος που έχει αναγορευτεί σε μοναδικό κακό, τροφοδοτεί, εξάλλου, τον ανταγωνισμό των θυμάτων. Αντιστρόφως, η ανάλυση της εβραιοκτονίας στην υπηρεσία της αποκρυπτογράφησης όλων των γενοκτονικών διαδικασιών, προτρέπει στη σύγκλισή τους.
Αυτό το οποίο γράφει ο Τζουντ, τελικά, για τον αντισημιτισμό αφορά άμεσα τη Γαλλία. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 η χώρα γνώρισε μια ρατσιστική έξαρση. Εξουσία και μέσα ενημέρωσης αγανάκτησαν περισσότερο για τις αντιεβραϊκές βιαιότητες παρά για τις βιαιότητες που είχαν στόχο Άραβες και μουσουλμάνους. Ομως, εάν κάποιος ιεραρχεί τους ρατσισμούς, είναι σαν να τους στρώνει τον δρόμο. Περισσότερο κι από παράδειγμα, ένα σύμβολο : τον Φεβρουάριο του 2006, η Δημοκρατία, μέχρι το υψηλότερο επίπεδό της, κινητοποιήθηκε για έναν νεαρό Εβραίο, τον Ιλάν Χαλιμί, ο οποίος βασανίστηκε και δολοφονήθηκε. Αλλά σιώπησε, ,μόλις τρεις εβδομάδες αργότερα, όταν ένας σαραντάχρονος αλγερινής καταγωγής έπεσε νεκρός, στο Ουλέν, κάτω από τις σφαίρες ενός ρατσιστή. Ποιός, άλλωστε, συγκράτησε το όνομά του ; Ονομαζόταν Σαΐμπ Ζεχάφ...
Αντί να αναλογιστούν τη ρίζα του κακού, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι αποστρέφουν αποφασιστικά τη σκέψη τους όλα αυτά τα χρόνια που ακολούθησαν το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μας φαίνεται δύσκολο να το καταλάβουμε σήμερα, αλλά, γεγονός είναι, ότι, επί σειρά ετών, το Σοά (η γενοκτονία των Εβραίων της Ευρώπης) δεν υπήρξε με κανέναν τρόπο θεμελιώδες ζήτημα στη μεταπολεμική πνευματική ζωή, στην Ευρώπη ή στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η πλειονότητα των ανθρώπων, διανοούμενων και άλλων, έκανε ουσιαστικά ό,τι μπορούσε για να το αγνοήσει.
Γιατί ; Στην Ανατολική Ευρώπη υπήρξαν τέσσερις λόγοι γι’ αυτό.
Πρώτον, εκεί διαπράχθηκαν τα χειρότερα εγκλήματα ενάντια στους Εβραίους κατά τη διάρκεια του πολέμου, και, επειδή αυτά τα εγκλήματα είχαν διαταχθεί από Γερμανούς, οι καλοθελητές συνεργάτες δεν έλειψαν στα κατεχόμενα κράτη : Πολωνοί, Ουκρανοί, Λετονοί, Κροάτες κ.ά. Σε πολλές χώρες ήταν έντονα αισθητή η ανάγκη να ξεχαστεί αυτό που είχε συμβεί, να ρίξουν ένα πέπλο λήθης στα χειρότερα δεινά.
Δεύτερον, πολλοί μη Εβραίοι Ανατολικοευρωπαίοι υπήρξαν οι ίδιοι θύματα ωμοτήτων (από Γερμανούς, Ρώσους και άλλους) και όταν ξανάφερναν στο μυαλό τους τον πόλεμο δεν σκέφτονταν τα δεινά των εβραίων γειτόνων τους αλλά, γενικώς, τον δικό τους πόνο και τις απώλειες που είχαν υποστεί οι ίδιοι.
Τρίτον, το μεγαλύτερο τμήμα της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης πέρασε κάτω από σοβιετικό έλεγχο το 1948. Οι Σοβιετικοί μιλούσαν επισήμως για αντιφασιστικό πόλεμο - ή, στη χώρα τους, για « μεγάλο πατριωτικό πόλεμο ». Για τη Μόσχα ο Αδόλφος Χίτλερ ήταν πάνω απ’ όλα φασίστας και εθνικιστής. Ο ρατσισμός του μετρούσε πολύ λιγότερο. Τα εκατομμύρια των Εβραίων που προέρχονταν από τα εδάφη της ΕΣΣΔ και εξοντώθηκαν, υπολογίστηκαν, βέβαια, στις σοβιετικές απώλειες αλλά η εβραϊκότητά τους ελαχιστοποιήθηκε, ακόμη και αγνοήθηκε, στα βιβλία Ιστορίας και κατά τις επίσημες επετείους. [1]
Και, τέλος, μετά από μερικά χρόνια, τη μνήμη της γερμανικής κατοχής διαδέχθηκε η μνήμη της σοβιετικής καταπίεσης. Η εξόντωση των Εβραίων απωθήθηκε ακόμη πιο πέρα, σε δεύτερο επίπεδο.
Στη Δυτική Ευρώπη μολονότι οι συνθήκες υπήρξαν τελείως διαφορετικές δημιουργήθηκε ένα παράλληλο φαινόμενο λήθης. Η κατοχή -στη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Νορβηγία και μετά το 1943, στην Ιταλία- αποτελούσε μια ταπείνωση, και οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις προτιμούσαν να ξεχάσουν τη συνεργασία με τους Ναζί και άλλες ακρότητες, και να τιμούν, αντιθέτως, τα ηρωικά κινήματα της αντίστασης, τις εθνικές εξεγέρσεις, την απελευθέρωση και τους μάρτυρες.
Συμπόνια για τους Γερμανούς
Ακόμη, στη Γερμανία το αίσθημα που κυριάρχησε υπήρξε κατ’ αρχήν η συμπόνια για τα δεινά που υπέστησαν οι ίδιοι οι Γερμανοί. Με την έλευση του ψυχρού πολέμου και την αλλαγή των εχθρών ήταν άκαιρο να επιμένει κάποιος στα εγκλήματα του παρελθόντος που διέπραξαν σημερινοί σύμμαχοι.
Γι’ αυτόν το λόγο, για να πάρουμε ένα διάσημο παράδειγμα, όταν ο Πρίμο Λέβι υπέβαλε, το 1946, στον μεγάλο ιταλό εκδότη Εϊνάουντι το κείμενό του ως μνήμη από το Άουσβιτς, « Se Questo e un uomo » (« Εάν αυτό είναι ένας άνθρωπος »), απορρίφθηκε αμέσως. Εκείνη την εποχή, και στα χρόνια που ακολούθησαν, ήταν το Μπέργκεν-Μπέλσεν και το Νταχάου, και όχι το Άουσβιτς, που ενσάρκωναν τη φρίκη του ναζισμού, οι πολιτικοί και όχι οι φυλετικοί εξόριστοι. Το βιβλίο του Λέβι κατέληξε να εκδοθεί, αλλά σε δυόμισι χιλιάδες αντίτυπα μόνο, και από ένα μικρό τοπικό τυπογραφείο. Ελάχιστοι υπήρξαν οι αγοραστές. Τα υπόλοιπα αντίτυπα, στοιβαγμένα σε μια αποθήκη στη Φλωρεντία, καταστράφηκαν από τις πλημμύρες του 1966.
Όλα άρχισαν να αλλάζουν μετά τη δεκαετία του 1960, για πολλαπλούς λόγους : ο χρόνος που είχε περάσει, η περιέργεια που εκδήλωνε η νέα γενιά, και ίσως επίσης η χαλάρωση των διεθνών εντάσεων. [2] Στη δεκαετία του ’80 η ιστορία της εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης, που αναφέρεται σε βιβλία, στον κινηματογράφο και την τηλεόραση, γίνεται γνωστή σε ένα ολοένα και ευρύτερο κοινό. Από τα χρόνια του ’90, και ύστερα από το τέλος της διαίρεσης της Ευρώπης, οι επίσημες μεταμέλειες, οι τόποι εθνικής μνήμης, τα μνημεία και τα μουσεία έχουν γίνει κάτι συνηθισμένο στον κόσμο.
Σήμερα, το Σοά είναι μια οικουμενική αναφορά. Η μελέτη της ιστορίας της « τελικής λύσης », του ναζισμού ή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι υποχρεωτική παντού στα προγράμματα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Υπάρχουν πράγματι σχολεία στις ΗΠΑ, ακόμη και στη Βρετανία, όπου αυτή η διδασκαλία είναι η μόνη πλευρά της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας που διδάσκεται στα παιδιά που φοιτούν εκεί.
Υπάρχουν αναρίθμητες μαρτυρίες, περιγραφές και μελέτες για την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του πολέμου : τοπικές μονογραφίες, φιλοσοφικά δοκίμια, κοινωνιολογικές και ψυχολογικές έρευνες, απομνημονεύματα, μυθιστορήματα, κινηματογραφικές ταινίες, αρχεία συνεντεύξεων και πολλά άλλα ακόμη ντοκουμέντα.
Λοιπόν, όλα βαίνουν καλώς ; Τώρα που έχουμε εξετάσει το παρελθόν σε όλη του τη στυγερότητα, που το αποκαλούμε με το όνομά του και που ορκιστήκαμε ότι δεν πρέπει να επαναληφθεί ; Αυτό δεν είναι τόσο βέβαιο. Η φροντίδα της εποχής μας για το Σοά, γι’ αυτό που όλοι οι μαθητές ονομάζουν « Ολοκαύτωμα », θέτει πέντε προβλήματα : Το πρώτο αφορά το δίλημμα με τις ασύμβατες μνήμες. Το βλέμμα που στρέφει η Δυτική Ευρώπη στην « τελική λύση » έχει γίνει οικουμενικό. Αλλά, με την εξαφάνιση της Σοβιετικής Ένωσης και την ελευθερία που ακολούθησε για τη μελέτη και τη συζήτηση των εγκλημάτων και των αποτυχιών του κομμουνισμού, δόθηκε μεγαλύτερη προσοχή στα δεινά που υπέστη το ανατολικό τμήμα της Ευρώπης από τους Γερμανούς όπως και από τους Σοβιετικούς.
Σε αυτό το πλαίσιο, η δυτική επιμονή για τους Εβραίους-θύματα και για το Άουσβιτς προκαλεί μερικές φορές μία αντίδραση εκνευρισμού. Στην Πολωνία και τη Ρουμανία, για παράδειγμα, ρωτούν -και πρόκειται για ανθρώπους μορφωμένους και κοσμοπολίτες- γιατί οι δυτικοί διανοούμενοι είναι τόσο ευαίσθητοι για την εξόντωση των Εβραίων. Τι να πούμε για τα εκατομμύρια των μη Εβραίων θυμάτων του ναζισμού και του σταλινισμού ; Γιατί το Σοά είναι τόσο μοναδικό ;
Ένα δεύτερο πρόβλημα αναφέρεται στην ιστορική ακρίβεια και στους κινδύνους της υπεραντιστάθμισης. Για πολλά χρόνια οι Δυτικοευρωπαίοι προτιμούσαν να μη σκέφτονται τα δεινά των Εβραίων κατά τη διάρκεια του πολέμου. Σήμερα, μας ενθαρρύνουν να τα σκεφτόμαστε συνεχώς. Έτσι, θα πρέπει να χρησιμοποιούμε ηθικούς όρους : το « Άουσβιτς » είναι το κεντρικό ηθικό ζήτημα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά αυτό παρασύρει τους ιστορικούς σε λάθος. Γιατί η θλιβερή αλήθεια είναι ότι κατά τη διάρκεια του ίδιου πολέμου ήταν πολλοί εκείνοι που δεν είχαν γνώση της τύχης των Εβραίων και οι οποίοι, αν είχαν γνώση, δεν θα ενδιαφέρονταν και τόσο. Δεν υπήρξαν παρά δύο ομάδες για τις οποίες ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν πάνω απ’ όλα ένα σχέδιο με στόχο να εξοντωθούν οι Εβραίοι : οι ναζί και οι ίδιοι οι Εβραίοι. Για όλους τους άλλους, στην πράξη, ο πόλεμος είχε τελείως διαφορετικές σημασίες : όλοι είχαν τις δικές τους ανησυχίες.
Μας είναι δύσκολο να αποδεχθούμε το γεγονός ότι το Ολοκαύτωμα παίζει σημαντικότερο ρόλο στη ζωή μας σήμερα από αυτόν που έπαιζε κατά τη διάρκεια του πολέμου στις κατεχόμενες χώρες. Αλλά, αν θέλουμε να κατανοήσουμε την πραγματική έννοια του κακού, θα πρέπει τότε να θυμηθούμε ότι αυτό που είναι πραγματικά φρικιαστικό στην εξόντωση των Εβραίων δεν είναι ότι είχε τόσο μεγάλη σημασία αλλά ότι είχε τόσο λίγη σημασία.
Το τρίτο πρόβλημα αναφέρεται στην ίδια την έννοια του « κακού ». Προκαλεί από παλιά μια δυσαρέσκεια στη σύγχρονη κοσμική κοινωνία. Προτιμούμε τους πιο ορθολογικούς και νομικούς προσδιορισμούς του καλού και του κακού, του δίκαιου και του άδικου, του εγκλήματος και της τιμωρίας. Αλλά, τα τελευταία χρόνια, ο όρος επανεντάχθηκε αργά στην ηθική, και ακόμη και στην πολιτική συζήτηση. Έτσι, σήμερα που η έννοια του « κακού » ξαναμπήκε στη δημόσια γλώσσα μας, δεν ξέρουμε τι να την κάνουμε. Οι ιδέες μας έχουν γίνει συγκεχυμένες. Από τη μία πλευρά η εξόντωση των Εβραίων από τους ναζί παρουσιάζεται ως ένα μοναδικό έγκλημα, ένα κακό που δεν είχε ποτέ παρόμοιό του πριν ή μετά, ένα παράδειγμα και μία προειδοποίηση : « Nie wieder ! -Ποτέ πια ». Αλλά, από την άλλη πλευρά, επικαλούμαστε αυτό το ίδιο κακό (το « μοναδικό ») σε πολλές περιπτώσεις, διαφορετικές και κάθε άλλο παρά μοναδικές.
Τα τελευταία χρόνια πολιτικοί, ιστορικοί και δημοσιογράφοι έχουν χρησιμοποιήσει τον όρο του « κακού » για να χαρακτηρίσουν μαζικά και γενοκτονικά εγκλήματα που έχουν διαπραχθεί παντού στον κόσμο : από την Καμπότζη ώς τη Ρουάντα και από την Τσετσενία ώς το Σουδάν. Επικαλούνται συχνά τον ίδιο τον Χίτλερ για να προσδιορίσουν τη φύση και τις προθέσεις σύγχρονων δικτατόρων που αναφέρονται στο « κακό » : μας λένε ότι υπάρχουν « Χίτλερ » παντού.
Ακόμα περισσότερο, εάν ο Χίτλερ, το Άουσβιτς και η γενοκτονία των Εβραίων ενσαρκώνουν ένα μοναδικό κακό, γιατί μας προειδοποιούν συνεχώς ενάντια στο γεγονός ότι αυτά τα εγκλήματα θα μπορούσαν να επαναληφθούν οπουδήποτε, ή επαναλαμβάνονται ήδη ; Κάθε φορά που αντισημιτικά συνθήματα γεμίζουν τους τοίχους μιας συναγωγής στη Γαλλία, μας προειδοποιούν ότι αυτό το « μοναδικό κακό » είναι ξανά ανάμεσά μας, ότι βρισκόμαστε ξανά στο 1938.
Χάνουμε τη δυνατότητα να διακρίνουμε ανάμεσα στις αμαρτίες και τις φυσιολογικές ανοησίες του ανθρώπινου είδους -ηλιθιότητα, προκαταλήψεις, καιροσκοπισμό, δημαγωγία και φανατισμό- και το αυθεντικό κακό. Μιλάμε συνεχώς για το « κακό », αλλά η συνέπεια είναι η ίδια, έχουμε μειώσει τη σημασία του.
Η τέταρτη ανησυχία αφορά τον κίνδυνο που διατρέχουμε επενδύοντας όλη τη συναισθηματική και ηθική ενεργητικότητά μας σε ένα μόνο πρόβλημα, όσο σοβαρό και αν είναι αυτό. Το κόστος αυτού του είδους της αντίληψης μέσα από ένα και μοναδικό πρίσμα εμφανίζεται κατά τρόπο τραγικό στην εμμονή του Λευκού Οίκου για τα κακά της τρομοκρατίας, στον « οικουμενικό πόλεμό του ενάντια στην τρομοκρατία ».
Το ζήτημα δεν είναι να ξέρουμε εάν η τρομοκρατία υπάρχει : ασφαλώς και υπάρχει. Ούτε είναι να ξέρουμε εάν πρέπει να καταπολεμήσουμε την τρομοκρατία και τους τρομοκράτες : ασφαλώς και πρέπει να τους καταπολεμήσουμε. Το ζήτημα είναι να γνωρίζουμε ποια άλλα κακά αψηφούμε, ή δημιουργούμε, συγκεντρώνοντας αποκλειστικά την προσοχή μας σε έναν μόνο εχθρό και χρησιμοποιώντας τον για να δικαιολογούμε την εκατοντάδα μικρότερων εγκλημάτων που διαπράττουμε εμείς οι ίδιοι.
Ο αντισημιτισμός
Το ίδιο επιχείρημα ισχύει επίσης για τη σύγχρονη έλξη μας προς τον αντισημιτισμό και για την επιμονή μας στη μοναδική σημασία του. Όπως και η τρομοκρατία, ο αντισημιτισμός είναι ένα παλιό πρόβλημα. Και συμβαίνει με τον αντισημιτισμό ό,τι και με την τρομοκρατία : η παραμικρή εκδήλωση μάς θυμίζει τις συνέπειες που είχε στο παρελθόν το γεγονός ότι δεν λάβαμε υπόψη μας όσο σοβαρά έπρεπε την απειλή.
Αλλά ο αντισημιτισμός, όπως και η τρομοκρατία, δεν είναι το μόνο κακό στον κόσμο και δεν πρέπει να χρησιμεύει ως δικαιολογία για να αγνοούμε άλλα εγκλήματα και άλλα δεινά. Το να αφαιρούμε την τρομοκρατία ή τον αντισημιτισμό από το πλαίσιό τους το να τους βάζουμε σε ένα βάθρο σαν να αντιπροσωπεύουν τη μεγαλύτερη απειλή ενάντια στο δυτικό πολιτισμό, ή τη δημοκρατία, ή « τον τρόπο ζωής μας », και το να κάνουμε τους δράστες τους στόχο ενός απροσδιόριστου πολέμου, μας παρασύρει σε έναν κίνδυνο : τον κίνδυνο να αγνοήσουμε τις πολυάριθμες άλλες προκλήσεις της εποχής μας.
Την εποχή του ψυχρού πολέμου ο « ολοκληρωτισμός », όπως η τρομοκρατία και ο αντισημιτισμός σήμερα, απειλούσε να γίνει έμμονη ενασχόληση για τους διανοούμενους και τους πολιτικούς στη Δύση, αποκλείοντας όλα τα άλλα. Και ενάντια σε αυτό, η Χάνα Άρεντ, έχοντας πλήρη συνείδηση της απειλής που αντιπροσώπευε το φαινόμενο για τις ανοιχτές κοινωνίες, απηύθυνε μία προειδοποίηση που παραμένει επίκαιρη. [3]
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που θα υπήρχε αν θεωρούσαμε τον ολοκληρωτισμό ως την κατάρα του αιώνα θα ήταν να τον καταστήσουμε έμμονη ιδέα σε σημείο να μη βλέπουμε τα πολλαπλά κακά, μικρά και όχι και τόσο μικρά, με τα οποία είναι στρωμένος ο δρόμος για την κόλαση.
Τελευταίο ανησυχητικό σημείο, οι σχέσεις ανάμεσα στη μνήμη του ευρωπαϊκού Ολοκαυτώματος και το κράτος του Ισραήλ. Από τον καιρό της γέννησής του, το 1948, το κράτος του Ισραήλ διατηρεί περίπλοκες σχέσεις με το Σοά. Από τη μία πλευρά η σχεδόν εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης δικαιολογούσε την υπόθεση του σιωνισμού. Οι Εβραίοι δεν μπορούσαν να επιβιώσουν ούτε να ευημερήσουν σε μη εβραϊκά εδάφη, γιατί η ενσωμάτωσή τους και η αφομοίωσή τους σε άλλες χώρες και πολιτισμούς ήταν μια τραγική αυταπάτη, εξ ου και η ανάγκη ενός δικού τους κράτους. Από την άλλη, η διαδεδομένη ιδέα στους Ισραηλινούς σύμφωνα με την οποία οι Εβραίοι της Ευρώπης είχαν συμβάλει στο δικό τους χαμό, ότι είχαν πάει, όπως έχει ειπωθεί, « στο σφαγείο σαν τα πρόβατα », σήμαινε ότι η πρωταρχική ταυτότητα του Ισραήλ συνίστατο στο να απορρίψει το παρελθόν και να δει στην καταστροφή που είχε πλήξει τους Εβραίους την απόδειξη μιας αδυναμίας : μιας αδυναμίας που ήταν στη μοίρα του νέου κράτους να την ξεπεράσει, δημιουργώντας ένα νέο είδος Εβραίου. [4]
Αλλά, τα τελευταία χρόνια, η σχέση ανάμεσα στο Ισραήλ και το Ολοκαύτωμα άλλαξε. Σήμερα, όταν η χώρα προσελκύει διεθνείς επικρίσεις λόγω της κακομεταχείρισης που επιφυλάσσει στους Παλαιστίνιους και λόγω της κατοχής των εδαφών από τον πόλεμο του 1967, οι υπερασπιστές της προτιμούν να προβάλλουν τη μνήμη του Σοά.
Εάν επικρίνετε πολύ έντονα το Ισραήλ τότε σας προειδοποιούν ότι θα ξυπνήσετε τους δαίμονες του αντισημιτισμού. Στην πραγματικότητα υπαινίσσονται ότι οι πολύ έντονες επικρίσεις δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να ξυπνούν τον αντισημιτισμό. Προέρχονται από τον αντισημιτισμό. Και με τον αντισημιτισμό ανοίγει ο δρόμος -προς τα μπρος ή προς τα πίσω- προς το 1938, την « Kristallnacht » (τη Νύχτα των Κρυστάλλων) [5] και από κει στην Τρεμπλίνκα και το Άουσβιτς.
Ταμπού το Ισραήλ
Καταλαβαίνω τα συναισθήματα που προκαλούν τέτοιες διαβεβαιώσεις. Αλλά είναι εξαιρετικά επικίνδυνες καθαυτές. Όταν ορισμένοι μάς κατηγορούν, εμένα και άλλους, ότι επικρίνουμε το Ισραήλ πολύ βίαια, φοβούμενοι ότι θα κάνουμε να αναδυθεί ξανά το φάσμα των φυλετικών προκαταλήψεων, τους απαντώ ότι έχουν αντιστρέψει τελείως το πρόβλημα.
Ακριβώς αυτό το ταμπού είναι εκείνο που κινδυνεύει να υποδαυλίσει τον αντισημιτισμό. Ήδη, εδώ και πολλά χρόνια, δίνω διαλέξεις σε κολέγια και σε λύκεια, στις Ηνωμένες Πολιτείες και αλλού, για τη μεταπολεμική ιστορία της Ευρώπης και τη μνήμη του Σοά. Διδάσκω επίσης αυτά τα θέματα στο πανεπιστήμιο. Και μπορώ να συνοψίσω αυτά που έχω διαπιστώσει.
Οι μαθητές και οι σπουδαστές δεν έχουν ανάγκη να τους θυμίζουμε τη γενοκτονία των Εβραίων, τις ιστορικές συνέπειες του αντισημιτισμού ή το πρόβλημα του κακού. Γνωρίζουν το ζήτημα -όπως οι γονείς τους δεν το γνώρισαν ποτέ. Και έτσι θα συνεχίσει να γίνεται.
Αλλά εντυπωσιάστηκα τελευταία από την επανάληψη νέων ερωτήσεων : « Γιατί επικεντρώνουμε τόσο πολύ στο Ολοκαύτωμα » ; « Γιατί σε ορισμένες χώρες απαγορεύεται να αρνείται κανείς την ύπαρξη του Σοά, αλλά όχι την ύπαρξη άλλων γενοκτονιών » ; « Μήπως διογκώνουμε την απειλή του αντισημιτισμού » ; Και, όλο και περισσότερο, « μήπως η γενοκτονία των ναζί χρησιμεύει ως δικαιολογία για το Ισραήλ » ;
Δεν θυμάμαι να έχω ακούσει τέτοιες ερωτήσεις στο παρελθόν.
Φοβάμαι μήπως προκύψουν δύο πράγματα. Υπογραμμίζοντας τον μοναδικό ιστορικό χαρακτήρα του Ολοκαυτώματος, ενώ ταυτόχρονα το επικαλούμαστε συνεχώς σε σχέση με σύγχρονα προβλήματα, έχουμε σπείρει τη σύγχυση στο μυαλό των νέων. Και φωνάζοντας για τον αντισημιτισμό κάθε φορά που κάποιος επιτίθεται στο Ισραήλ ή υπερασπίζεται τους Παλαιστίνιους, κατασκευάζουμε κυνικούς. Γιατί η αλήθεια είναι ότι η ύπαρξη του Ισραήλ δεν απειλείται σήμερα. Και ότι οι Εβραίοι του σήμερα, εδώ, στη Δύση, δεν αντιμετωπίζουν καθόλου απειλές ή προκαταλήψεις παρόμοιες με αυτές του παρελθόντος -ή ακόμη με αυτές που θύματά τους είναι σήμερα άλλες μειονότητες.
Ας θέσουμε το παρακάτω ερώτημα : Θα νιώθαμε, άραγε, ότι είμαστε ασφαλείς, αποδεκτοί, ευπρόσδεκτοι, ως μουσουλμάνοι ή ως « παράνομοι μετανάστες » στις Ηνωμένες Πολιτείες ; Ως Πακιστανοί στο Ηνωμένο Βασίλειο ; Ως Μαροκινοί στην Ολλανδία ; Ως Άραβες του Μαγκρέμπ στη Γαλλία ; Ως μαύροι στην Ελβετία ; Ως « ξένοι » στη Δανία ; Ως Ρουμάνοι στην Ιταλία ; Ως Ρομ οπουδήποτε στην Ευρώπη ; Δεν θα νιώθαμε περισσότερο ασφαλείς, ενσωματωμένοι, περισσότερο αποδεκτοί ως Εβραίοι ;
Πιστεύω ότι γνωρίζουμε όλοι την απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Είτε είναι στην Ολλανδία, στη Γαλλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες, για να μην αναφέρω τη Γερμανία, οι Εβραίοι εκπροσωπούνται ευρύτατα στον κόσμο των επιχειρήσεων, στα μέσα ενημέρωσης και στις τέχνες. Και δεν είναι στιγματισμένοι, απειλούμενοι ή αποκλεισμένοι σε καμία από αυτές τις χώρες.
Η απειλή για την οποία οι Εβραίοι -και ο καθένας από μας- θα έπρεπε να νοιάζεται, έρχεται από μιαν άλλη κατεύθυνση. Έχουμε συνδέσει τόσο σταθερά τη μνήμη της γενοκτονίας με την υπεράσπιση μίας μόνο χώρας, του Ισραήλ, που διατρέχουμε τον κίνδυνο να καταστήσουμε περιφερειακή την ηθική σημασία της.
Το « κακό » ως όπλο
Το πρόβλημα του κακού, του ολοκληρωτικού κακού ή του γενοκτονικού κακού, είναι ένα οικουμενικό πρόβλημα. Αλλά, εάν χειραγωγείται προς όφελος μιας χώρας αυτό το οποίο θα γίνει (αυτό που ήδη γίνεται) είναι ότι όσοι κρατούν μια ορισμένη απόσταση από τη μνήμη του εγκλήματος που διαπράχθηκε στην Ευρώπη -γιατί δεν είναι Ευρωπαίοι, ή γιατί είναι πολύ νέοι για να θυμούνται τη σημασία του- δεν θα καταλάβουν γιατί η συγκεκριμένη μνήμη τούς αφορά, και θα πάψουν να μας ακούν όταν θα προσπαθούμε να τους το εξηγήσουμε.
Οι ηθικές παραινέσεις που προέρχονται από το Άουσβιτς και βρίσκονται στη μνήμη των Ευρωπαίων είναι αόρατες στα μάτια των Ασιατών ή των Αφρικανών. Και, πάνω απ’ όλα, ίσως το αυτονόητο για τους ανθρώπους της γενιάς που έζησε τα γεγονότα, θα έχει όλο και λιγότερη σημασία για τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους.
Όλα τα μουσεία μας, τα μνημεία και οι σημερινές σχολικές επισκέψεις δεν είναι ίσως το σημάδι ότι είμαστε έτοιμοι να θυμόμαστε, αλλά το σημάδι ότι πιστεύουμε ότι έχουμε μεταμεληθεί και μπορούμε τώρα να τα παρατήσουμε και να ξεχάσουμε, αφήνοντας τα μνημεία να θυμούνται για μας. Δεν είμαι σίγουρος : την τελευταία φορά που επισκέφθηκα το μνημείο του Ολοκαυτώματος στο Βερολίνο, νέοι που πραγματοποιούσαν εκεί σχολική επίσκεψη έπαιζαν κρυφτό ανάμεσα στις στήλες για να διασκεδάσουν την ανία τους. Αντίθετα, είμαι σίγουρος ότι, εάν η Ιστορία πρέπει να κάνει τη δουλειά της, που είναι να διατηρεί για πάντα την απόδειξη των παρελθόντων εγκλημάτων και όλων των άλλων, είναι καλύτερα να την αφήσουμε ήσυχη. Οταν ψάχνουμε στο παρελθόν με σκοπούς πολιτικού οφέλους -επιλέγοντας τα στοιχεία που μπορούν να μας χρησιμεύσουν και επιφορτίζοντας την Ιστορία να δίνει καιροσκοπικά μαθήματα ηθικής- πετυχαίνουμε ταυτόχρονα μια κακή ηθικότητα και μια κακή Ιστορία.
Μια κοινοτοπία
Υπάρχει η θλιβερά διάσημη κοινοτοπία για την οποία μιλούσε η Χάνα Άρεντ, για το ανησυχητικό, φυσιολογικό, οικείο, καθημερινό κακό στην ανθρώπινη ύπαρξη. Αλλά υπάρχει και μια άλλη κοινοτοπία : η κοινοτοπία της κατάχρησης -η μονοτονία, η απώλεια της ευαισθητοποίησης, βλέποντας, λέγοντας ή σκεπτόμενος το ίδιο πράγμα πολλές φορές, κάτι που αποκοιμίζει το κοινό μας και το ανοσοποιεί ενάντια στο κακό που επικαλούμαστε. Απέναντι σε αυτήν την κοινοτοπία -ή σε αυτή την εξοικείωση με την κοινοτοπία- είμαστε σήμερα αντιμέτωποι.
Την επομένη του 1945 η γενιά των γονιών μας παραμέρισε το πρόβλημα του κακού γιατί, γι’ αυτήν, είχε πολύ μεγάλη σημασία. Ο κίνδυνος που ελλοχεύει για τη γενιά που θα ’ρθει μετά από μας είναι να το παραμερίσει γιατί τώρα έχει ελάχιστη σημασία. Πώς μπορούμε, άραγε, να το εμποδίσουμε αυτό ;
« Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία »
Το άρθρο βασίζεται σε διάλεξη που έδωσε ο βρετανός ιστορικός Τόνι Τζουντ στη Βρέμη της Γερμανίας, στις 30 Νοεμβρίου 2007, με την ευκαιρία της παραλαβής του βραβείου Χάνα Άρεντ.
Notes
[1] ΣτΣ : Το φαινόμενο επιδεινώθηκε από το 1948 ώς το 1953, όταν ο Ιωσήφ Στάλιν, στο τέλος της ζωής του, εξαπέλυσε μία βίαιη καταπίεση ενάντια στους Εβραίους της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία κορυφώθηκε με τη « συνωμοσία » που ονομάστηκε « των ανθρώπων με τις λευκές μπλούζες ». Αυτή η αντισημιτική τρομοκρατία δεν τον εμπόδισε να υποστηρίξει πολιτικά και στρατιωτικά τις εβραϊκές δυνάμεις στον πόλεμο του 1948 ενάντια στους Παλαιστίνιους και τον αραβικό κόσμο.
[2] ΣτΣ : Η απαγωγή και η δίκη του Αντολφ Άϊχμαν στην Ιερουσαλήμ, την περίοδο 1960-1961, συνέβαλαν προφανώς σε αυτή τη συνειδητοποίηση.
[3] Hannah Arendt, « Essays in Understanding, 1930-1954 », Harcourt Brace, Νέα Υόρκη, 1994, σ. 271-272.
[4] Βλέπε Idith Zertal, « Israel’s Holocaust and the Politics of Nationhood », Cambridge University Press, Νέα Υόρκη, 2005, μετάφραση στα αγγλικά Chaya Galai, κυρίως το κεφάλαιο 1, « The sacrificed and the sanctified ».
[5] ΣτΕ : Μαζικό πανεθνικό πογκρόμ στη Γερμανία και την Αυστρία τη νύχτα της 9ης προς τη 10η Νοεμβρίου 1938. Στόχος ήταν οι εβραίοι πολίτες και αποτέλεσε την απαρχή του Ολοκαυτώματος.
Η Ιστορία εκδικείται το βιασμό της
dimanche 27 juillet 2008, par Tony Judt
Το Φεβρουάριο, η απόφαση του γάλλου προέδρου Νικολά Σαρκοζί να « εμπιστευτεί τη φύλαξη της μνήμης » ενός εβραιόπουλου που πέθανε στην εξορία σε κάθε μαθητή της τελευταίας τάξης της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, προκάλεσε γενική κατακραυγή, ακόμα και ανάμεσα στους Εβραίους. Αλλοι επικαλούνταν την πολύ νεαρή ηλικία των παιδιών αυτών, ενώ άλλοι αμφισβητούσαν την προτεραιότητα που δόθηκε στο συναίσθημα έναντι της σκέψης. Αλλά, το « πώς να μεταδώσουμε κάτι », είναι άρρηκτα δεμένο με το « τι να μεταδώσουμε ».
Ο Τόνι Τζουντ, ειδικός της Ευρωπαϊκής Ιστορίας, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, έχει το προνόμιο να πηγαίνει κατ’ ευθείαν στην καρδιά της συζήτησης : μοναδικότητα ή οικουμενικότητα ; Η γενοκτονία από τους ναζί -ας το επαναλάβουμε- δεν έχει προηγούμενο, γιατί, όπως έγραφε ο ιστορικός Έμπερχαρντ Τζέκελ, « ποτέ άλλοτε στο παρελθόν ένα κράτος δεν αποφάσισε και ανακοίνωσε, με το κύρος του ανώτατου υπευθύνου του, ότι μια ορισμένη ανθρώπινη ομάδα έπρεπε να εξοντωθεί, αν είναι δυνατόν στο σύνολό της (...), απόφαση που το ίδιο το κράτος, στη συνέχεια, εφάρμοσε με όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή του ».
Άλλωστε, το Ολοκαύτωμα εντάσσεται στην αλυσίδα των γενοκτονιών που σημαδεύουν την Ιστορία, και της οποίας αποτελεί το υπόδειγμα.
Η συγκεκριμένη συλλογιστική διαφωτίζει την εβραιοκτονία. Οδηγεί, για παράδειγμα, στο να μην αποκόψουμε τον αντισημιτισμό των χιτλερικών από τον αντικομμουνισμό τους : και οι δύο συγχωνεύτηκαν στη « σταυροφορία ενάντια στον Εβραιο-μπολσεβικισμό ». Μολονότι οι ναζί επιδίωκαν να εξοντώσουν τους Εβραίους μέχρι τον τελευταίο, στράφηκαν και εναντίον άλλων : διανοητικά ασθενών, Τσιγγάνων, πολωνών στελεχών, σοβιετικών στρατιωτικών και πολιτών...
Ο εποικισμός από τη Γερμανία του « ζωτικού χώρου » της στην Ανατολική Ευρώπη απαιτούσε το ξερίζωμα των « υπανθρώπων ». Οι Εβραίοι, κυριότερα θύματα του Ολοκαυτώματος, καλλιεργούν -νομίμως- τη δική τους μνήμη. Αλλά η εβραιοκτονία δεν αφορά μόνο αυτούς : ολόκληρη η ανθρωπότητα, αξιοποιώντας την, θα μεταμορφώσει τα θύματα των ναζί σε ένα τείχος ενάντια στην επανάληψη της φρίκης.
« Ποτέ πια », επαναλαμβάνουμε από τότε, αλλά ο πλανήτης παραμένει αιματοκυλισμένος από γενοκτονίες -Καμπότζη, Ρουάντα - και σφαγές : Βοσνία, Τσετσενία, Παλαιστίνη, Νταρφούρ... Το να αντλήσουμε, επίσης, τα οικουμενικά διδάγματα από τη γενοκτονία των ναζί, σημαίνει κατ’ αρχήν να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε καλύτερα τους παράγοντες που οδηγούν στη βαρβαρότητα. Η στιβαρή παρουσία του Ολοκαυτώματος που έχει αναγορευτεί σε μοναδικό κακό, τροφοδοτεί, εξάλλου, τον ανταγωνισμό των θυμάτων. Αντιστρόφως, η ανάλυση της εβραιοκτονίας στην υπηρεσία της αποκρυπτογράφησης όλων των γενοκτονικών διαδικασιών, προτρέπει στη σύγκλισή τους.
Αυτό το οποίο γράφει ο Τζουντ, τελικά, για τον αντισημιτισμό αφορά άμεσα τη Γαλλία. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 η χώρα γνώρισε μια ρατσιστική έξαρση. Εξουσία και μέσα ενημέρωσης αγανάκτησαν περισσότερο για τις αντιεβραϊκές βιαιότητες παρά για τις βιαιότητες που είχαν στόχο Άραβες και μουσουλμάνους. Ομως, εάν κάποιος ιεραρχεί τους ρατσισμούς, είναι σαν να τους στρώνει τον δρόμο. Περισσότερο κι από παράδειγμα, ένα σύμβολο : τον Φεβρουάριο του 2006, η Δημοκρατία, μέχρι το υψηλότερο επίπεδό της, κινητοποιήθηκε για έναν νεαρό Εβραίο, τον Ιλάν Χαλιμί, ο οποίος βασανίστηκε και δολοφονήθηκε. Αλλά σιώπησε, ,μόλις τρεις εβδομάδες αργότερα, όταν ένας σαραντάχρονος αλγερινής καταγωγής έπεσε νεκρός, στο Ουλέν, κάτω από τις σφαίρες ενός ρατσιστή. Ποιός, άλλωστε, συγκράτησε το όνομά του ; Ονομαζόταν Σαΐμπ Ζεχάφ...
Αντί να αναλογιστούν τη ρίζα του κακού, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι αποστρέφουν αποφασιστικά τη σκέψη τους όλα αυτά τα χρόνια που ακολούθησαν το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μας φαίνεται δύσκολο να το καταλάβουμε σήμερα, αλλά, γεγονός είναι, ότι, επί σειρά ετών, το Σοά (η γενοκτονία των Εβραίων της Ευρώπης) δεν υπήρξε με κανέναν τρόπο θεμελιώδες ζήτημα στη μεταπολεμική πνευματική ζωή, στην Ευρώπη ή στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η πλειονότητα των ανθρώπων, διανοούμενων και άλλων, έκανε ουσιαστικά ό,τι μπορούσε για να το αγνοήσει.
Γιατί ; Στην Ανατολική Ευρώπη υπήρξαν τέσσερις λόγοι γι’ αυτό.
Πρώτον, εκεί διαπράχθηκαν τα χειρότερα εγκλήματα ενάντια στους Εβραίους κατά τη διάρκεια του πολέμου, και, επειδή αυτά τα εγκλήματα είχαν διαταχθεί από Γερμανούς, οι καλοθελητές συνεργάτες δεν έλειψαν στα κατεχόμενα κράτη : Πολωνοί, Ουκρανοί, Λετονοί, Κροάτες κ.ά. Σε πολλές χώρες ήταν έντονα αισθητή η ανάγκη να ξεχαστεί αυτό που είχε συμβεί, να ρίξουν ένα πέπλο λήθης στα χειρότερα δεινά.
Δεύτερον, πολλοί μη Εβραίοι Ανατολικοευρωπαίοι υπήρξαν οι ίδιοι θύματα ωμοτήτων (από Γερμανούς, Ρώσους και άλλους) και όταν ξανάφερναν στο μυαλό τους τον πόλεμο δεν σκέφτονταν τα δεινά των εβραίων γειτόνων τους αλλά, γενικώς, τον δικό τους πόνο και τις απώλειες που είχαν υποστεί οι ίδιοι.
Τρίτον, το μεγαλύτερο τμήμα της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης πέρασε κάτω από σοβιετικό έλεγχο το 1948. Οι Σοβιετικοί μιλούσαν επισήμως για αντιφασιστικό πόλεμο - ή, στη χώρα τους, για « μεγάλο πατριωτικό πόλεμο ». Για τη Μόσχα ο Αδόλφος Χίτλερ ήταν πάνω απ’ όλα φασίστας και εθνικιστής. Ο ρατσισμός του μετρούσε πολύ λιγότερο. Τα εκατομμύρια των Εβραίων που προέρχονταν από τα εδάφη της ΕΣΣΔ και εξοντώθηκαν, υπολογίστηκαν, βέβαια, στις σοβιετικές απώλειες αλλά η εβραϊκότητά τους ελαχιστοποιήθηκε, ακόμη και αγνοήθηκε, στα βιβλία Ιστορίας και κατά τις επίσημες επετείους. [1]
Και, τέλος, μετά από μερικά χρόνια, τη μνήμη της γερμανικής κατοχής διαδέχθηκε η μνήμη της σοβιετικής καταπίεσης. Η εξόντωση των Εβραίων απωθήθηκε ακόμη πιο πέρα, σε δεύτερο επίπεδο.
Στη Δυτική Ευρώπη μολονότι οι συνθήκες υπήρξαν τελείως διαφορετικές δημιουργήθηκε ένα παράλληλο φαινόμενο λήθης. Η κατοχή -στη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Νορβηγία και μετά το 1943, στην Ιταλία- αποτελούσε μια ταπείνωση, και οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις προτιμούσαν να ξεχάσουν τη συνεργασία με τους Ναζί και άλλες ακρότητες, και να τιμούν, αντιθέτως, τα ηρωικά κινήματα της αντίστασης, τις εθνικές εξεγέρσεις, την απελευθέρωση και τους μάρτυρες.
Συμπόνια για τους Γερμανούς
Ακόμη, στη Γερμανία το αίσθημα που κυριάρχησε υπήρξε κατ’ αρχήν η συμπόνια για τα δεινά που υπέστησαν οι ίδιοι οι Γερμανοί. Με την έλευση του ψυχρού πολέμου και την αλλαγή των εχθρών ήταν άκαιρο να επιμένει κάποιος στα εγκλήματα του παρελθόντος που διέπραξαν σημερινοί σύμμαχοι.
Γι’ αυτόν το λόγο, για να πάρουμε ένα διάσημο παράδειγμα, όταν ο Πρίμο Λέβι υπέβαλε, το 1946, στον μεγάλο ιταλό εκδότη Εϊνάουντι το κείμενό του ως μνήμη από το Άουσβιτς, « Se Questo e un uomo » (« Εάν αυτό είναι ένας άνθρωπος »), απορρίφθηκε αμέσως. Εκείνη την εποχή, και στα χρόνια που ακολούθησαν, ήταν το Μπέργκεν-Μπέλσεν και το Νταχάου, και όχι το Άουσβιτς, που ενσάρκωναν τη φρίκη του ναζισμού, οι πολιτικοί και όχι οι φυλετικοί εξόριστοι. Το βιβλίο του Λέβι κατέληξε να εκδοθεί, αλλά σε δυόμισι χιλιάδες αντίτυπα μόνο, και από ένα μικρό τοπικό τυπογραφείο. Ελάχιστοι υπήρξαν οι αγοραστές. Τα υπόλοιπα αντίτυπα, στοιβαγμένα σε μια αποθήκη στη Φλωρεντία, καταστράφηκαν από τις πλημμύρες του 1966.
Όλα άρχισαν να αλλάζουν μετά τη δεκαετία του 1960, για πολλαπλούς λόγους : ο χρόνος που είχε περάσει, η περιέργεια που εκδήλωνε η νέα γενιά, και ίσως επίσης η χαλάρωση των διεθνών εντάσεων. [2] Στη δεκαετία του ’80 η ιστορία της εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης, που αναφέρεται σε βιβλία, στον κινηματογράφο και την τηλεόραση, γίνεται γνωστή σε ένα ολοένα και ευρύτερο κοινό. Από τα χρόνια του ’90, και ύστερα από το τέλος της διαίρεσης της Ευρώπης, οι επίσημες μεταμέλειες, οι τόποι εθνικής μνήμης, τα μνημεία και τα μουσεία έχουν γίνει κάτι συνηθισμένο στον κόσμο.
Σήμερα, το Σοά είναι μια οικουμενική αναφορά. Η μελέτη της ιστορίας της « τελικής λύσης », του ναζισμού ή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι υποχρεωτική παντού στα προγράμματα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Υπάρχουν πράγματι σχολεία στις ΗΠΑ, ακόμη και στη Βρετανία, όπου αυτή η διδασκαλία είναι η μόνη πλευρά της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας που διδάσκεται στα παιδιά που φοιτούν εκεί.
Υπάρχουν αναρίθμητες μαρτυρίες, περιγραφές και μελέτες για την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του πολέμου : τοπικές μονογραφίες, φιλοσοφικά δοκίμια, κοινωνιολογικές και ψυχολογικές έρευνες, απομνημονεύματα, μυθιστορήματα, κινηματογραφικές ταινίες, αρχεία συνεντεύξεων και πολλά άλλα ακόμη ντοκουμέντα.
Λοιπόν, όλα βαίνουν καλώς ; Τώρα που έχουμε εξετάσει το παρελθόν σε όλη του τη στυγερότητα, που το αποκαλούμε με το όνομά του και που ορκιστήκαμε ότι δεν πρέπει να επαναληφθεί ; Αυτό δεν είναι τόσο βέβαιο. Η φροντίδα της εποχής μας για το Σοά, γι’ αυτό που όλοι οι μαθητές ονομάζουν « Ολοκαύτωμα », θέτει πέντε προβλήματα : Το πρώτο αφορά το δίλημμα με τις ασύμβατες μνήμες. Το βλέμμα που στρέφει η Δυτική Ευρώπη στην « τελική λύση » έχει γίνει οικουμενικό. Αλλά, με την εξαφάνιση της Σοβιετικής Ένωσης και την ελευθερία που ακολούθησε για τη μελέτη και τη συζήτηση των εγκλημάτων και των αποτυχιών του κομμουνισμού, δόθηκε μεγαλύτερη προσοχή στα δεινά που υπέστη το ανατολικό τμήμα της Ευρώπης από τους Γερμανούς όπως και από τους Σοβιετικούς.
Σε αυτό το πλαίσιο, η δυτική επιμονή για τους Εβραίους-θύματα και για το Άουσβιτς προκαλεί μερικές φορές μία αντίδραση εκνευρισμού. Στην Πολωνία και τη Ρουμανία, για παράδειγμα, ρωτούν -και πρόκειται για ανθρώπους μορφωμένους και κοσμοπολίτες- γιατί οι δυτικοί διανοούμενοι είναι τόσο ευαίσθητοι για την εξόντωση των Εβραίων. Τι να πούμε για τα εκατομμύρια των μη Εβραίων θυμάτων του ναζισμού και του σταλινισμού ; Γιατί το Σοά είναι τόσο μοναδικό ;
Ένα δεύτερο πρόβλημα αναφέρεται στην ιστορική ακρίβεια και στους κινδύνους της υπεραντιστάθμισης. Για πολλά χρόνια οι Δυτικοευρωπαίοι προτιμούσαν να μη σκέφτονται τα δεινά των Εβραίων κατά τη διάρκεια του πολέμου. Σήμερα, μας ενθαρρύνουν να τα σκεφτόμαστε συνεχώς. Έτσι, θα πρέπει να χρησιμοποιούμε ηθικούς όρους : το « Άουσβιτς » είναι το κεντρικό ηθικό ζήτημα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά αυτό παρασύρει τους ιστορικούς σε λάθος. Γιατί η θλιβερή αλήθεια είναι ότι κατά τη διάρκεια του ίδιου πολέμου ήταν πολλοί εκείνοι που δεν είχαν γνώση της τύχης των Εβραίων και οι οποίοι, αν είχαν γνώση, δεν θα ενδιαφέρονταν και τόσο. Δεν υπήρξαν παρά δύο ομάδες για τις οποίες ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν πάνω απ’ όλα ένα σχέδιο με στόχο να εξοντωθούν οι Εβραίοι : οι ναζί και οι ίδιοι οι Εβραίοι. Για όλους τους άλλους, στην πράξη, ο πόλεμος είχε τελείως διαφορετικές σημασίες : όλοι είχαν τις δικές τους ανησυχίες.
Μας είναι δύσκολο να αποδεχθούμε το γεγονός ότι το Ολοκαύτωμα παίζει σημαντικότερο ρόλο στη ζωή μας σήμερα από αυτόν που έπαιζε κατά τη διάρκεια του πολέμου στις κατεχόμενες χώρες. Αλλά, αν θέλουμε να κατανοήσουμε την πραγματική έννοια του κακού, θα πρέπει τότε να θυμηθούμε ότι αυτό που είναι πραγματικά φρικιαστικό στην εξόντωση των Εβραίων δεν είναι ότι είχε τόσο μεγάλη σημασία αλλά ότι είχε τόσο λίγη σημασία.
Το τρίτο πρόβλημα αναφέρεται στην ίδια την έννοια του « κακού ». Προκαλεί από παλιά μια δυσαρέσκεια στη σύγχρονη κοσμική κοινωνία. Προτιμούμε τους πιο ορθολογικούς και νομικούς προσδιορισμούς του καλού και του κακού, του δίκαιου και του άδικου, του εγκλήματος και της τιμωρίας. Αλλά, τα τελευταία χρόνια, ο όρος επανεντάχθηκε αργά στην ηθική, και ακόμη και στην πολιτική συζήτηση. Έτσι, σήμερα που η έννοια του « κακού » ξαναμπήκε στη δημόσια γλώσσα μας, δεν ξέρουμε τι να την κάνουμε. Οι ιδέες μας έχουν γίνει συγκεχυμένες. Από τη μία πλευρά η εξόντωση των Εβραίων από τους ναζί παρουσιάζεται ως ένα μοναδικό έγκλημα, ένα κακό που δεν είχε ποτέ παρόμοιό του πριν ή μετά, ένα παράδειγμα και μία προειδοποίηση : « Nie wieder ! -Ποτέ πια ». Αλλά, από την άλλη πλευρά, επικαλούμαστε αυτό το ίδιο κακό (το « μοναδικό ») σε πολλές περιπτώσεις, διαφορετικές και κάθε άλλο παρά μοναδικές.
Τα τελευταία χρόνια πολιτικοί, ιστορικοί και δημοσιογράφοι έχουν χρησιμοποιήσει τον όρο του « κακού » για να χαρακτηρίσουν μαζικά και γενοκτονικά εγκλήματα που έχουν διαπραχθεί παντού στον κόσμο : από την Καμπότζη ώς τη Ρουάντα και από την Τσετσενία ώς το Σουδάν. Επικαλούνται συχνά τον ίδιο τον Χίτλερ για να προσδιορίσουν τη φύση και τις προθέσεις σύγχρονων δικτατόρων που αναφέρονται στο « κακό » : μας λένε ότι υπάρχουν « Χίτλερ » παντού.
Ακόμα περισσότερο, εάν ο Χίτλερ, το Άουσβιτς και η γενοκτονία των Εβραίων ενσαρκώνουν ένα μοναδικό κακό, γιατί μας προειδοποιούν συνεχώς ενάντια στο γεγονός ότι αυτά τα εγκλήματα θα μπορούσαν να επαναληφθούν οπουδήποτε, ή επαναλαμβάνονται ήδη ; Κάθε φορά που αντισημιτικά συνθήματα γεμίζουν τους τοίχους μιας συναγωγής στη Γαλλία, μας προειδοποιούν ότι αυτό το « μοναδικό κακό » είναι ξανά ανάμεσά μας, ότι βρισκόμαστε ξανά στο 1938.
Χάνουμε τη δυνατότητα να διακρίνουμε ανάμεσα στις αμαρτίες και τις φυσιολογικές ανοησίες του ανθρώπινου είδους -ηλιθιότητα, προκαταλήψεις, καιροσκοπισμό, δημαγωγία και φανατισμό- και το αυθεντικό κακό. Μιλάμε συνεχώς για το « κακό », αλλά η συνέπεια είναι η ίδια, έχουμε μειώσει τη σημασία του.
Η τέταρτη ανησυχία αφορά τον κίνδυνο που διατρέχουμε επενδύοντας όλη τη συναισθηματική και ηθική ενεργητικότητά μας σε ένα μόνο πρόβλημα, όσο σοβαρό και αν είναι αυτό. Το κόστος αυτού του είδους της αντίληψης μέσα από ένα και μοναδικό πρίσμα εμφανίζεται κατά τρόπο τραγικό στην εμμονή του Λευκού Οίκου για τα κακά της τρομοκρατίας, στον « οικουμενικό πόλεμό του ενάντια στην τρομοκρατία ».
Το ζήτημα δεν είναι να ξέρουμε εάν η τρομοκρατία υπάρχει : ασφαλώς και υπάρχει. Ούτε είναι να ξέρουμε εάν πρέπει να καταπολεμήσουμε την τρομοκρατία και τους τρομοκράτες : ασφαλώς και πρέπει να τους καταπολεμήσουμε. Το ζήτημα είναι να γνωρίζουμε ποια άλλα κακά αψηφούμε, ή δημιουργούμε, συγκεντρώνοντας αποκλειστικά την προσοχή μας σε έναν μόνο εχθρό και χρησιμοποιώντας τον για να δικαιολογούμε την εκατοντάδα μικρότερων εγκλημάτων που διαπράττουμε εμείς οι ίδιοι.
Ο αντισημιτισμός
Το ίδιο επιχείρημα ισχύει επίσης για τη σύγχρονη έλξη μας προς τον αντισημιτισμό και για την επιμονή μας στη μοναδική σημασία του. Όπως και η τρομοκρατία, ο αντισημιτισμός είναι ένα παλιό πρόβλημα. Και συμβαίνει με τον αντισημιτισμό ό,τι και με την τρομοκρατία : η παραμικρή εκδήλωση μάς θυμίζει τις συνέπειες που είχε στο παρελθόν το γεγονός ότι δεν λάβαμε υπόψη μας όσο σοβαρά έπρεπε την απειλή.
Αλλά ο αντισημιτισμός, όπως και η τρομοκρατία, δεν είναι το μόνο κακό στον κόσμο και δεν πρέπει να χρησιμεύει ως δικαιολογία για να αγνοούμε άλλα εγκλήματα και άλλα δεινά. Το να αφαιρούμε την τρομοκρατία ή τον αντισημιτισμό από το πλαίσιό τους το να τους βάζουμε σε ένα βάθρο σαν να αντιπροσωπεύουν τη μεγαλύτερη απειλή ενάντια στο δυτικό πολιτισμό, ή τη δημοκρατία, ή « τον τρόπο ζωής μας », και το να κάνουμε τους δράστες τους στόχο ενός απροσδιόριστου πολέμου, μας παρασύρει σε έναν κίνδυνο : τον κίνδυνο να αγνοήσουμε τις πολυάριθμες άλλες προκλήσεις της εποχής μας.
Την εποχή του ψυχρού πολέμου ο « ολοκληρωτισμός », όπως η τρομοκρατία και ο αντισημιτισμός σήμερα, απειλούσε να γίνει έμμονη ενασχόληση για τους διανοούμενους και τους πολιτικούς στη Δύση, αποκλείοντας όλα τα άλλα. Και ενάντια σε αυτό, η Χάνα Άρεντ, έχοντας πλήρη συνείδηση της απειλής που αντιπροσώπευε το φαινόμενο για τις ανοιχτές κοινωνίες, απηύθυνε μία προειδοποίηση που παραμένει επίκαιρη. [3]
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που θα υπήρχε αν θεωρούσαμε τον ολοκληρωτισμό ως την κατάρα του αιώνα θα ήταν να τον καταστήσουμε έμμονη ιδέα σε σημείο να μη βλέπουμε τα πολλαπλά κακά, μικρά και όχι και τόσο μικρά, με τα οποία είναι στρωμένος ο δρόμος για την κόλαση.
Τελευταίο ανησυχητικό σημείο, οι σχέσεις ανάμεσα στη μνήμη του ευρωπαϊκού Ολοκαυτώματος και το κράτος του Ισραήλ. Από τον καιρό της γέννησής του, το 1948, το κράτος του Ισραήλ διατηρεί περίπλοκες σχέσεις με το Σοά. Από τη μία πλευρά η σχεδόν εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης δικαιολογούσε την υπόθεση του σιωνισμού. Οι Εβραίοι δεν μπορούσαν να επιβιώσουν ούτε να ευημερήσουν σε μη εβραϊκά εδάφη, γιατί η ενσωμάτωσή τους και η αφομοίωσή τους σε άλλες χώρες και πολιτισμούς ήταν μια τραγική αυταπάτη, εξ ου και η ανάγκη ενός δικού τους κράτους. Από την άλλη, η διαδεδομένη ιδέα στους Ισραηλινούς σύμφωνα με την οποία οι Εβραίοι της Ευρώπης είχαν συμβάλει στο δικό τους χαμό, ότι είχαν πάει, όπως έχει ειπωθεί, « στο σφαγείο σαν τα πρόβατα », σήμαινε ότι η πρωταρχική ταυτότητα του Ισραήλ συνίστατο στο να απορρίψει το παρελθόν και να δει στην καταστροφή που είχε πλήξει τους Εβραίους την απόδειξη μιας αδυναμίας : μιας αδυναμίας που ήταν στη μοίρα του νέου κράτους να την ξεπεράσει, δημιουργώντας ένα νέο είδος Εβραίου. [4]
Αλλά, τα τελευταία χρόνια, η σχέση ανάμεσα στο Ισραήλ και το Ολοκαύτωμα άλλαξε. Σήμερα, όταν η χώρα προσελκύει διεθνείς επικρίσεις λόγω της κακομεταχείρισης που επιφυλάσσει στους Παλαιστίνιους και λόγω της κατοχής των εδαφών από τον πόλεμο του 1967, οι υπερασπιστές της προτιμούν να προβάλλουν τη μνήμη του Σοά.
Εάν επικρίνετε πολύ έντονα το Ισραήλ τότε σας προειδοποιούν ότι θα ξυπνήσετε τους δαίμονες του αντισημιτισμού. Στην πραγματικότητα υπαινίσσονται ότι οι πολύ έντονες επικρίσεις δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να ξυπνούν τον αντισημιτισμό. Προέρχονται από τον αντισημιτισμό. Και με τον αντισημιτισμό ανοίγει ο δρόμος -προς τα μπρος ή προς τα πίσω- προς το 1938, την « Kristallnacht » (τη Νύχτα των Κρυστάλλων) [5] και από κει στην Τρεμπλίνκα και το Άουσβιτς.
Ταμπού το Ισραήλ
Καταλαβαίνω τα συναισθήματα που προκαλούν τέτοιες διαβεβαιώσεις. Αλλά είναι εξαιρετικά επικίνδυνες καθαυτές. Όταν ορισμένοι μάς κατηγορούν, εμένα και άλλους, ότι επικρίνουμε το Ισραήλ πολύ βίαια, φοβούμενοι ότι θα κάνουμε να αναδυθεί ξανά το φάσμα των φυλετικών προκαταλήψεων, τους απαντώ ότι έχουν αντιστρέψει τελείως το πρόβλημα.
Ακριβώς αυτό το ταμπού είναι εκείνο που κινδυνεύει να υποδαυλίσει τον αντισημιτισμό. Ήδη, εδώ και πολλά χρόνια, δίνω διαλέξεις σε κολέγια και σε λύκεια, στις Ηνωμένες Πολιτείες και αλλού, για τη μεταπολεμική ιστορία της Ευρώπης και τη μνήμη του Σοά. Διδάσκω επίσης αυτά τα θέματα στο πανεπιστήμιο. Και μπορώ να συνοψίσω αυτά που έχω διαπιστώσει.
Οι μαθητές και οι σπουδαστές δεν έχουν ανάγκη να τους θυμίζουμε τη γενοκτονία των Εβραίων, τις ιστορικές συνέπειες του αντισημιτισμού ή το πρόβλημα του κακού. Γνωρίζουν το ζήτημα -όπως οι γονείς τους δεν το γνώρισαν ποτέ. Και έτσι θα συνεχίσει να γίνεται.
Αλλά εντυπωσιάστηκα τελευταία από την επανάληψη νέων ερωτήσεων : « Γιατί επικεντρώνουμε τόσο πολύ στο Ολοκαύτωμα » ; « Γιατί σε ορισμένες χώρες απαγορεύεται να αρνείται κανείς την ύπαρξη του Σοά, αλλά όχι την ύπαρξη άλλων γενοκτονιών » ; « Μήπως διογκώνουμε την απειλή του αντισημιτισμού » ; Και, όλο και περισσότερο, « μήπως η γενοκτονία των ναζί χρησιμεύει ως δικαιολογία για το Ισραήλ » ;
Δεν θυμάμαι να έχω ακούσει τέτοιες ερωτήσεις στο παρελθόν.
Φοβάμαι μήπως προκύψουν δύο πράγματα. Υπογραμμίζοντας τον μοναδικό ιστορικό χαρακτήρα του Ολοκαυτώματος, ενώ ταυτόχρονα το επικαλούμαστε συνεχώς σε σχέση με σύγχρονα προβλήματα, έχουμε σπείρει τη σύγχυση στο μυαλό των νέων. Και φωνάζοντας για τον αντισημιτισμό κάθε φορά που κάποιος επιτίθεται στο Ισραήλ ή υπερασπίζεται τους Παλαιστίνιους, κατασκευάζουμε κυνικούς. Γιατί η αλήθεια είναι ότι η ύπαρξη του Ισραήλ δεν απειλείται σήμερα. Και ότι οι Εβραίοι του σήμερα, εδώ, στη Δύση, δεν αντιμετωπίζουν καθόλου απειλές ή προκαταλήψεις παρόμοιες με αυτές του παρελθόντος -ή ακόμη με αυτές που θύματά τους είναι σήμερα άλλες μειονότητες.
Ας θέσουμε το παρακάτω ερώτημα : Θα νιώθαμε, άραγε, ότι είμαστε ασφαλείς, αποδεκτοί, ευπρόσδεκτοι, ως μουσουλμάνοι ή ως « παράνομοι μετανάστες » στις Ηνωμένες Πολιτείες ; Ως Πακιστανοί στο Ηνωμένο Βασίλειο ; Ως Μαροκινοί στην Ολλανδία ; Ως Άραβες του Μαγκρέμπ στη Γαλλία ; Ως μαύροι στην Ελβετία ; Ως « ξένοι » στη Δανία ; Ως Ρουμάνοι στην Ιταλία ; Ως Ρομ οπουδήποτε στην Ευρώπη ; Δεν θα νιώθαμε περισσότερο ασφαλείς, ενσωματωμένοι, περισσότερο αποδεκτοί ως Εβραίοι ;
Πιστεύω ότι γνωρίζουμε όλοι την απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Είτε είναι στην Ολλανδία, στη Γαλλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες, για να μην αναφέρω τη Γερμανία, οι Εβραίοι εκπροσωπούνται ευρύτατα στον κόσμο των επιχειρήσεων, στα μέσα ενημέρωσης και στις τέχνες. Και δεν είναι στιγματισμένοι, απειλούμενοι ή αποκλεισμένοι σε καμία από αυτές τις χώρες.
Η απειλή για την οποία οι Εβραίοι -και ο καθένας από μας- θα έπρεπε να νοιάζεται, έρχεται από μιαν άλλη κατεύθυνση. Έχουμε συνδέσει τόσο σταθερά τη μνήμη της γενοκτονίας με την υπεράσπιση μίας μόνο χώρας, του Ισραήλ, που διατρέχουμε τον κίνδυνο να καταστήσουμε περιφερειακή την ηθική σημασία της.
Το « κακό » ως όπλο
Το πρόβλημα του κακού, του ολοκληρωτικού κακού ή του γενοκτονικού κακού, είναι ένα οικουμενικό πρόβλημα. Αλλά, εάν χειραγωγείται προς όφελος μιας χώρας αυτό το οποίο θα γίνει (αυτό που ήδη γίνεται) είναι ότι όσοι κρατούν μια ορισμένη απόσταση από τη μνήμη του εγκλήματος που διαπράχθηκε στην Ευρώπη -γιατί δεν είναι Ευρωπαίοι, ή γιατί είναι πολύ νέοι για να θυμούνται τη σημασία του- δεν θα καταλάβουν γιατί η συγκεκριμένη μνήμη τούς αφορά, και θα πάψουν να μας ακούν όταν θα προσπαθούμε να τους το εξηγήσουμε.
Οι ηθικές παραινέσεις που προέρχονται από το Άουσβιτς και βρίσκονται στη μνήμη των Ευρωπαίων είναι αόρατες στα μάτια των Ασιατών ή των Αφρικανών. Και, πάνω απ’ όλα, ίσως το αυτονόητο για τους ανθρώπους της γενιάς που έζησε τα γεγονότα, θα έχει όλο και λιγότερη σημασία για τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους.
Όλα τα μουσεία μας, τα μνημεία και οι σημερινές σχολικές επισκέψεις δεν είναι ίσως το σημάδι ότι είμαστε έτοιμοι να θυμόμαστε, αλλά το σημάδι ότι πιστεύουμε ότι έχουμε μεταμεληθεί και μπορούμε τώρα να τα παρατήσουμε και να ξεχάσουμε, αφήνοντας τα μνημεία να θυμούνται για μας. Δεν είμαι σίγουρος : την τελευταία φορά που επισκέφθηκα το μνημείο του Ολοκαυτώματος στο Βερολίνο, νέοι που πραγματοποιούσαν εκεί σχολική επίσκεψη έπαιζαν κρυφτό ανάμεσα στις στήλες για να διασκεδάσουν την ανία τους. Αντίθετα, είμαι σίγουρος ότι, εάν η Ιστορία πρέπει να κάνει τη δουλειά της, που είναι να διατηρεί για πάντα την απόδειξη των παρελθόντων εγκλημάτων και όλων των άλλων, είναι καλύτερα να την αφήσουμε ήσυχη. Οταν ψάχνουμε στο παρελθόν με σκοπούς πολιτικού οφέλους -επιλέγοντας τα στοιχεία που μπορούν να μας χρησιμεύσουν και επιφορτίζοντας την Ιστορία να δίνει καιροσκοπικά μαθήματα ηθικής- πετυχαίνουμε ταυτόχρονα μια κακή ηθικότητα και μια κακή Ιστορία.
Μια κοινοτοπία
Υπάρχει η θλιβερά διάσημη κοινοτοπία για την οποία μιλούσε η Χάνα Άρεντ, για το ανησυχητικό, φυσιολογικό, οικείο, καθημερινό κακό στην ανθρώπινη ύπαρξη. Αλλά υπάρχει και μια άλλη κοινοτοπία : η κοινοτοπία της κατάχρησης -η μονοτονία, η απώλεια της ευαισθητοποίησης, βλέποντας, λέγοντας ή σκεπτόμενος το ίδιο πράγμα πολλές φορές, κάτι που αποκοιμίζει το κοινό μας και το ανοσοποιεί ενάντια στο κακό που επικαλούμαστε. Απέναντι σε αυτήν την κοινοτοπία -ή σε αυτή την εξοικείωση με την κοινοτοπία- είμαστε σήμερα αντιμέτωποι.
Την επομένη του 1945 η γενιά των γονιών μας παραμέρισε το πρόβλημα του κακού γιατί, γι’ αυτήν, είχε πολύ μεγάλη σημασία. Ο κίνδυνος που ελλοχεύει για τη γενιά που θα ’ρθει μετά από μας είναι να το παραμερίσει γιατί τώρα έχει ελάχιστη σημασία. Πώς μπορούμε, άραγε, να το εμποδίσουμε αυτό ;
« Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία »
Το άρθρο βασίζεται σε διάλεξη που έδωσε ο βρετανός ιστορικός Τόνι Τζουντ στη Βρέμη της Γερμανίας, στις 30 Νοεμβρίου 2007, με την ευκαιρία της παραλαβής του βραβείου Χάνα Άρεντ.
Notes
[1] ΣτΣ : Το φαινόμενο επιδεινώθηκε από το 1948 ώς το 1953, όταν ο Ιωσήφ Στάλιν, στο τέλος της ζωής του, εξαπέλυσε μία βίαιη καταπίεση ενάντια στους Εβραίους της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία κορυφώθηκε με τη « συνωμοσία » που ονομάστηκε « των ανθρώπων με τις λευκές μπλούζες ». Αυτή η αντισημιτική τρομοκρατία δεν τον εμπόδισε να υποστηρίξει πολιτικά και στρατιωτικά τις εβραϊκές δυνάμεις στον πόλεμο του 1948 ενάντια στους Παλαιστίνιους και τον αραβικό κόσμο.
[2] ΣτΣ : Η απαγωγή και η δίκη του Αντολφ Άϊχμαν στην Ιερουσαλήμ, την περίοδο 1960-1961, συνέβαλαν προφανώς σε αυτή τη συνειδητοποίηση.
[3] Hannah Arendt, « Essays in Understanding, 1930-1954 », Harcourt Brace, Νέα Υόρκη, 1994, σ. 271-272.
[4] Βλέπε Idith Zertal, « Israel’s Holocaust and the Politics of Nationhood », Cambridge University Press, Νέα Υόρκη, 2005, μετάφραση στα αγγλικά Chaya Galai, κυρίως το κεφάλαιο 1, « The sacrificed and the sanctified ».
[5] ΣτΕ : Μαζικό πανεθνικό πογκρόμ στη Γερμανία και την Αυστρία τη νύχτα της 9ης προς τη 10η Νοεμβρίου 1938. Στόχος ήταν οι εβραίοι πολίτες και αποτέλεσε την απαρχή του Ολοκαυτώματος.
Mε τα αρχεία ΣTAZI «σφράγισαν» εγκλήματα των ναζί στην Eλλάδα
Δημοσιεύθηκε στη ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της 23- 03 -02 και είναι άκρως επίκαιρο.
Mε τα αρχεία ΣTAZI «σφράγισαν» εγκλήματα των ναζί στην Eλλάδα
H ιστορική και δημοσιογραφική μελέτη των εθνικοσοσιαλιστικών εγκλημάτων πολέμου στην Eλλάδα με τη μέχρι τώρα βοήθεια αγνώστων γερμανικών εγγράφων από τη ναζιστική εποχή κινδυνεύει. H γερμανική υπηρεσία BStU, η οποία διαχειρίζεται το αρχείο των φακέλων της Στάζι, μυστικής υπηρεσίας της πρώην Aνατολικής Γερμανίας, απαγόρευσε στις παρελθούσες εβδομάδες όλα τα έγγραφα που είχε η Στάζι από τη ναζιστική εποχή. Aνάμεσα σ’ αυτά βρίσκονταν και φάκελοι, οι οποίοι αναφέρονταν στη μεταφορά του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης και στις δραστηριότητες των ναζιστικών μυστικών υπηρεσιών, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στην Eλλάδα.
H Στάζι διατηρούσε από την ίδρυσή της, το 1950, εκτενές αρχείο των πάλαι ποτέ ναζιστικών υπηρεσιών, ώστε να μπορέσει με τη βοήθειά τους να διαλευκάνει εγκλήματα πολέμου και να τιμωρήσει τους ενόχους. Mετά την κατάρρευση της DDR και τη γερμανική επανένωση, το μεγαλύτερο τμήμα αυτών των φακέλων παραδόθηκε στην BStU. Σήμερα είναι αποθηκευμένοι σ’ ένα αρχείο στην περιφέρεια του Bερολίνου, όπου τους επεξεργάζονται ξανά και ξανά συνεργάτες της BStU.
Mόλις πριν από λίγο καιρό βρέθηκαν εκεί και έγγραφα για τα εγκλήματα πολέμου των ναζί στην Eλλάδα. Yπάρχει έτσι ένας όγκος φακέλων, στους οποίους γίνεται λόγος για τη μεταφορά των Eβραίων της Θεσσαλονίκης στα στρατόπεδα εξόντωσης. Tμήμα αυτού του αρχείου αποτελούν επίσης έγγραφα ερευνών της Στάζι για Γερμανούς πολίτες, οι οποίοι εκείνη την εποχή κατείχαν υπεύθυνες θέσεις, κατά τη διαδικασία εκτοπισμού. Eνας επιπλέον φάκελος περιέχει έγγραφα για τις δραστηριότητες των ναζιστικών μυστικών υπηρεσιών στην Eλλάδα και ειδικότερα για τη δράση των λεγόμενων ομάδων δράσης των μυστικών υπηρεσιών των Eς-Eς, SD. Aνάμεσά τους βρίσκονται επίσης πρωτόκολλα ανακρίσεων τότε συνεργατών της κεντρικής διοίκησης ασφαλείας του Pάιχ και της SD, οι οποίοι μετά το τέλος του πολέμου ανακρίθηκαν σε συνάρτηση με τη δολοφονία Eβραίων πολιτών στην Eλλάδα, τη Σλοβακία, τη Bουλγαρία και άλλες χώρες.
Aπαγόρευση
Ωστόσο, όλα αυτά τα έγγραφα απαγορεύτηκαν τώρα από την BStU μέχρι νεωτέρας. Oι Aρχές δικαιολόγησαν αυτήν την απόφαση με την ετυμηγορία γερμανικού δικαστηρίου που αφορά στον τρόπο με τον οποίο οι φάκελοι της Στάζι αναφέρονται στον πρώην καγκελάριο Xέλμουτ Kολ. Tο δικαστήριο είχε απαγορεύσει τη δημοσιοποίηση των φακέλων για τον Kόλ σε ιστορικούς και δημοσιογράφους, επειδή η Στάζι κατασκόπευε τον Kολ κι ως εκ τούτου έπρεπε να αντιμετωπιστεί ως θύμα των μυστικών υπηρεσιών. Oι Aρχές επιτρέπουν την έκδοση εγγράφων θυμάτων μόνο με τη συγκατάθεση του ενδιαφερόμενου.
Eπειδή η ετυμηγορία του δικαστηρίου μπορεί να θεωρηθεί ως θεμελιώδης, η BStU περιόρισε δραματικά, στις παρελθούσες εβδομάδες, την πρόσβαση στα αρχεία της Στάζι. Kατόπιν αυτού και μέχρι νεωτέρας, δημοσιογράφοι και ιστορικοί δεν επιτρέπεται πλέον να βλέπουν έγγραφα της Στάζι, τα οποία αναφέρονται σε πρόσωπα εκείνης της εποχής, τότε αξιωματούχους, πολιτικούς, καθώς και Δυτικούς επιχειρηματίες. Eξαίρεση αποτελούν εκείνα τα έγγραφα, από τα οποία προκύπτει συνεργασία του ενδιαφερόμενου πρόσωπου με τη Στάζι.
Oι ναζιστικοί φάκελοι
Eτσι, όμως, μπορεί να μην εκδοθούν και οι ναζιστικοί φάκελοι που διατηρούσε η Στάζι, επειδή περιέχουν ονόματα πρώην Γερμανών αξιωματούχων της ναζιστικής περιόδου. Oι ιστορικοί μιλούν για ένα μοναδικό σκάνδαλο και ζητούν από τη BStU να άρει την απαγόρευση. H απαγόρευση προκάλεσε διαμαρτυρίες και από το Kέντρο Σίμων Bίζενταλ στην Iερουσαλήμ.
Aντιθέτως, η επικεφαλής της BStU Mαριάνε Mπίρτχλερ υπερασπίστηκε την απαγόρευση των φακέλων της Στάζι, που αναφέρονται σε συμβάντα και πρόσωπα της ναζιστικής περιόδου. Oπως είπε, αφού πρώτα δημοσιοποιηθεί η γραπτή αιτιολόγηση της δικαστικής απόφασης σχετικά με το κλείσιμο των φακέλων για τον Xέλμουτ Kολ, μόνο τότε θα εξεταστεί αν θα επιτραπεί και πάλι η πρόσβαση σ’ αυτά τα έγγραφα. Ωστόσο, οι ειδικοί φοβούνται ότι πολύ σύντομα τα ονόματα των ναζιστών στους φακέλους θα γίνουν αγνώριστα. Eτσι, όμως, θα καταστεί αδύνατη η ιστορική και δημόσια επεξεργασία των εγκλημάτων πολέμου και αδύνατη η ιστορική τους συνάφεια. Oι Γερμανοί πολιτικοί εκφράστηκαν υπέρ μιας αλλαγής της ισχύουσας νομοθεσίας για τα έγγραφα της Στάζι. Πριν από τις εκλογές, όμως, αυτή η αλλαγή σχετίζεται απλώς, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις πολιτικού του SPD, με τέτοιους φακέλους της Στάζι, που έχουν κατατεθεί σε αξιωματούχους και πολιτικούς της τότε DDR.
Mε τα αρχεία ΣTAZI «σφράγισαν» εγκλήματα των ναζί στην Eλλάδα
H ιστορική και δημοσιογραφική μελέτη των εθνικοσοσιαλιστικών εγκλημάτων πολέμου στην Eλλάδα με τη μέχρι τώρα βοήθεια αγνώστων γερμανικών εγγράφων από τη ναζιστική εποχή κινδυνεύει. H γερμανική υπηρεσία BStU, η οποία διαχειρίζεται το αρχείο των φακέλων της Στάζι, μυστικής υπηρεσίας της πρώην Aνατολικής Γερμανίας, απαγόρευσε στις παρελθούσες εβδομάδες όλα τα έγγραφα που είχε η Στάζι από τη ναζιστική εποχή. Aνάμεσα σ’ αυτά βρίσκονταν και φάκελοι, οι οποίοι αναφέρονταν στη μεταφορά του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης και στις δραστηριότητες των ναζιστικών μυστικών υπηρεσιών, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στην Eλλάδα.
H Στάζι διατηρούσε από την ίδρυσή της, το 1950, εκτενές αρχείο των πάλαι ποτέ ναζιστικών υπηρεσιών, ώστε να μπορέσει με τη βοήθειά τους να διαλευκάνει εγκλήματα πολέμου και να τιμωρήσει τους ενόχους. Mετά την κατάρρευση της DDR και τη γερμανική επανένωση, το μεγαλύτερο τμήμα αυτών των φακέλων παραδόθηκε στην BStU. Σήμερα είναι αποθηκευμένοι σ’ ένα αρχείο στην περιφέρεια του Bερολίνου, όπου τους επεξεργάζονται ξανά και ξανά συνεργάτες της BStU.
Mόλις πριν από λίγο καιρό βρέθηκαν εκεί και έγγραφα για τα εγκλήματα πολέμου των ναζί στην Eλλάδα. Yπάρχει έτσι ένας όγκος φακέλων, στους οποίους γίνεται λόγος για τη μεταφορά των Eβραίων της Θεσσαλονίκης στα στρατόπεδα εξόντωσης. Tμήμα αυτού του αρχείου αποτελούν επίσης έγγραφα ερευνών της Στάζι για Γερμανούς πολίτες, οι οποίοι εκείνη την εποχή κατείχαν υπεύθυνες θέσεις, κατά τη διαδικασία εκτοπισμού. Eνας επιπλέον φάκελος περιέχει έγγραφα για τις δραστηριότητες των ναζιστικών μυστικών υπηρεσιών στην Eλλάδα και ειδικότερα για τη δράση των λεγόμενων ομάδων δράσης των μυστικών υπηρεσιών των Eς-Eς, SD. Aνάμεσά τους βρίσκονται επίσης πρωτόκολλα ανακρίσεων τότε συνεργατών της κεντρικής διοίκησης ασφαλείας του Pάιχ και της SD, οι οποίοι μετά το τέλος του πολέμου ανακρίθηκαν σε συνάρτηση με τη δολοφονία Eβραίων πολιτών στην Eλλάδα, τη Σλοβακία, τη Bουλγαρία και άλλες χώρες.
Aπαγόρευση
Ωστόσο, όλα αυτά τα έγγραφα απαγορεύτηκαν τώρα από την BStU μέχρι νεωτέρας. Oι Aρχές δικαιολόγησαν αυτήν την απόφαση με την ετυμηγορία γερμανικού δικαστηρίου που αφορά στον τρόπο με τον οποίο οι φάκελοι της Στάζι αναφέρονται στον πρώην καγκελάριο Xέλμουτ Kολ. Tο δικαστήριο είχε απαγορεύσει τη δημοσιοποίηση των φακέλων για τον Kόλ σε ιστορικούς και δημοσιογράφους, επειδή η Στάζι κατασκόπευε τον Kολ κι ως εκ τούτου έπρεπε να αντιμετωπιστεί ως θύμα των μυστικών υπηρεσιών. Oι Aρχές επιτρέπουν την έκδοση εγγράφων θυμάτων μόνο με τη συγκατάθεση του ενδιαφερόμενου.
Eπειδή η ετυμηγορία του δικαστηρίου μπορεί να θεωρηθεί ως θεμελιώδης, η BStU περιόρισε δραματικά, στις παρελθούσες εβδομάδες, την πρόσβαση στα αρχεία της Στάζι. Kατόπιν αυτού και μέχρι νεωτέρας, δημοσιογράφοι και ιστορικοί δεν επιτρέπεται πλέον να βλέπουν έγγραφα της Στάζι, τα οποία αναφέρονται σε πρόσωπα εκείνης της εποχής, τότε αξιωματούχους, πολιτικούς, καθώς και Δυτικούς επιχειρηματίες. Eξαίρεση αποτελούν εκείνα τα έγγραφα, από τα οποία προκύπτει συνεργασία του ενδιαφερόμενου πρόσωπου με τη Στάζι.
Oι ναζιστικοί φάκελοι
Eτσι, όμως, μπορεί να μην εκδοθούν και οι ναζιστικοί φάκελοι που διατηρούσε η Στάζι, επειδή περιέχουν ονόματα πρώην Γερμανών αξιωματούχων της ναζιστικής περιόδου. Oι ιστορικοί μιλούν για ένα μοναδικό σκάνδαλο και ζητούν από τη BStU να άρει την απαγόρευση. H απαγόρευση προκάλεσε διαμαρτυρίες και από το Kέντρο Σίμων Bίζενταλ στην Iερουσαλήμ.
Aντιθέτως, η επικεφαλής της BStU Mαριάνε Mπίρτχλερ υπερασπίστηκε την απαγόρευση των φακέλων της Στάζι, που αναφέρονται σε συμβάντα και πρόσωπα της ναζιστικής περιόδου. Oπως είπε, αφού πρώτα δημοσιοποιηθεί η γραπτή αιτιολόγηση της δικαστικής απόφασης σχετικά με το κλείσιμο των φακέλων για τον Xέλμουτ Kολ, μόνο τότε θα εξεταστεί αν θα επιτραπεί και πάλι η πρόσβαση σ’ αυτά τα έγγραφα. Ωστόσο, οι ειδικοί φοβούνται ότι πολύ σύντομα τα ονόματα των ναζιστών στους φακέλους θα γίνουν αγνώριστα. Eτσι, όμως, θα καταστεί αδύνατη η ιστορική και δημόσια επεξεργασία των εγκλημάτων πολέμου και αδύνατη η ιστορική τους συνάφεια. Oι Γερμανοί πολιτικοί εκφράστηκαν υπέρ μιας αλλαγής της ισχύουσας νομοθεσίας για τα έγγραφα της Στάζι. Πριν από τις εκλογές, όμως, αυτή η αλλαγή σχετίζεται απλώς, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις πολιτικού του SPD, με τέτοιους φακέλους της Στάζι, που έχουν κατατεθεί σε αξιωματούχους και πολιτικούς της τότε DDR.
Οι Ναζί στην Ελλάδα...
Το διάβασα στο διαδύκτιο και το βρήκα αρκετά ενδιαφέρον για τα εγκλήματα των Γερμανών στή χώρα μας...
Κατακτώντας την Ελλάδα οι φασίστες οι Ναζί, δεν κάθισαν πάνω σε δάφνες, αλλά σε δηλητηριασμένα αγκάθια. Κάθε ημέρα που περνούσε είχαν και πολλές λαχτάρες, στα βουνά, από τον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ, στις πολιτείες, στα χωριά, κάθε ημέρα άφηναν πλήθος νεκρούς και τραυματίες. Είχαν αρχίσει να χάνουν την ψυχραιμία τους μ' αυτόν τον ατίθασο λαό και ξεθύμαιναν όπου έφταναν. "Γκρέκο Παρτιζάνι" ξεφώνιζαν με λύσσα, για κάθε Έλληνα αντιστασιακό.
Μετά από κάθε λαχτάρα, μη μπορώντας να ξεθυμάνουν αλλού έμπαιναν στα ελληνικά χωριά, γκρέμιζαν, έβαζαν φωτιά και σκότωναν, όσους κατοίκους μπορούσαν να πιάσουν εκεί ή και περαστικούς στους δρόμους.
Στην Κρήτη στις 2 Ιουνίου 1941 ο στρατηγός Στουρμ έκαψε τα χωριά Πηγή, Αδέλη, Λουτρό, Παλαιοχώρι και σκότωσε όσους μπόρεσε (αριθμός κατηγορητηρίου Εγκλ. Πολέμου 58/1945) και την ίδια ημέρα ο στρατηγός Στουντέντ ισοπέδωσε το χωριό Κάνδανος και σκότωσε όσους κατοίκους έπιασε. Ακολούθησε την 1η Αυγούστου 1941 η καταστροφή των χωριών Αλικανό, Βατόλικος, Σκηνές,Μουρνιές, Μεσαρά, Πρασσέ, Νέα Ρούματα, Ορθώνι, Κάραντο, Σκαφιδάκια με πολλές δεκάδες εκτελέσεις χωρικών (αριθ. κατηγορ. 49/1947).
Στις 3 Μάη του 1943 κατέστρεψαν τα χωριά Σαχτούρια, Μαγαρικάρι κλπ. και σκότωσαν πολλούς αμάχους. Στις 14 Σεπτεμβρίου του 1943 ο στρατηγός Μπρόγκιερ κατέστρεψε τα χωριά Βουρμιές, Μουρτιά, Ριζά κλπ. και σκότωσε δεκάδες χωρικούς (κατηγορητήριον 1/1946) κι ακολούθησαν οι καταστροφές των χωριών Συκολογος, Κάλαμη, Πεύκο, Σύμη, Κεφαλόβρυσα, Κρεββατά και Βιάνου με πολλές δεκάδες θύματα απ' τον άμαχο πληθυσμό (κατηγορητήριον 16/1946). Στις 15 Σεπτέμβρη 1943 κατέστρεψαν τα χωριά Άγιος Βασίλης, Μουρνιές, Μύρτα, Κάτω Σίμη, Ρίζες και τουφέκισαν 62 ομήρους. Στην πόλη του Ηρακλείου, στις 30 Σεπτέμβρη του 1943 βομβάρδισαν από αέρος και κατέστρεψαν τα χωριά Σούγια, Λειβαδά, Μονις, Κωστογέρακο, Γδόχτα με διαταγή του στρατηγού Αντρέ.
Τον Αύγουστο του 1944 εξόντωσαν την ομάδα του Μπαντουβά, έκαψαν τα χωριά Ανώγεια,Βρύνες,Σαχτουρία, Άγιοι Δέκα, Γκογκόλες, Βελή, Βασιλική, Βαρίζια, Αγ. Αντώνης και άλλα 30 γύρω χωριά και (κατηγορητήριον 16/1946), στις 7 Ιουνίου, κλείδωσαν κι αμπάρωσαν 250 έξω απ' τη Σαντορίνη και λίγους μήνες πριν φύγουν απ' την Ελλάδα κατέστρεψαν αμέτρητα χωριά.Αμυδρή εικόνα της αντίστασης της Κρήτης είναι η πάραπάνω περιγραφή.Η Κρήτη είταν πολύ σκληρό καρύδι για τους Ναζί.Κι αυτό αποδεικνύεται από την επιτύμβια πλάκα που εντοίχισαν στο λιμάνι του Ηρακλείου για να θυμούνται ότι «εδώ σκοτώθηκαν 18.000 αλεξιπτωτιστές". Αλλά και οι ηρωικοί Κρητικοί είχαν αρκετές απώλειες (αριθμός κατηγορητηρίου 16/1946). Τους Γερμανούς πολέμησαν εκεί και διάφορα άλλα αντάρτικα,μαζί με τον ΕΛΑΣ Κρήτης.
Αγαπητέ νεώτερε αναγνώστη. Είμαι βέβαιος πως νιώθεις σωστά το νόημα του πρώτου στίχου του "Ύμνου εις την Ελευθερίαν", όπως τον έγραψε ο Σολωμός.
Κατά τη γνώμη του γράφοντος, μετά την Αθήνα η Κρήτη έρχεται δεύτερη σε αγώνες και θυσίες, αλλά και όλα τα λοιπά διαμερίσματα της χώρας όμως δεν υστέρησαν στην προσφορά τους στον αντιστασιακό αγώνα. Δεν είναι δυνατόν βέβαια να έχουμε εδώ πλήρη εικόνα των γεγονότων. Απλώς θα σημειώσουμε μερικά χαρακτηριστικά στοιχεία, ενδεικτικώς, όσα είδαμε με τα μάτια μας προ παντός κι όσα ακούσαμε τότε.
Από τους τελευταίους μήνες του 1942 τα βουνά, οι πόλεις και τα χωριά όλης της Ελλάδος είχανε τελείως ξεσηκωθεί σ' έναν παλλαϊκό αντιστασιακό οργασμό που όσο πήγαινε δυνάμωνε διαρκώς. Οι πολλές ενέδρες πέτυχαν όχι μόνον να έχει μια σημαντική αιμορραγία απωλειών, αλλά και να αισθάνεται ότι δεν είναι ο κυρίαρχος στον τόπο που κατέκτησε. Όλα αυτά πολλαπλασίασαν το μίσος των κατακτητών κατά του λαού μας και για κάθε ζημιά που πάθαινε στις μάχες, ξεσπούσε σε αντίποινα. Και κατ' αρχήν είχαν διακηρύξει πως για κάθε Γερμανό που θα σκοτωνότανε στην Ελλάδα, από Έλληνες της αντίστασης θα εκτελούσαν 10 Έλληνες. Αργότερα το ποσοστό τροποποιήθηκε. Για κάθε Γερμανό που θα σκοτωνόταν στην Ελλάδα, από Έλληνες της αντίστασης θα εκτελούσαν 50 ομήρους και για κάθε άνδρα των ταγμάτων ασφαλείας 10 ομήρους.
Έτσι για κάθε συφορά που πάθαιναν λυσσούσαν και τελικά ξέσπαζαν στα χωριά, στους ομήρους, στους διαβάτες των δρόμων και στα γυναικόπαιδα. Σκότωναν, εβίαζαν, λεηλατούσαν, γκρέμιζαν και έκαιγαν σπίτια, κατέστρεφαν ολόκληρα χωριά. Για πολλές ατομικές περιπτώσεις υπάρχουν κατατεθειμένα στο Γραφείο Εγκληματιών Πολέμου κατηγορητήρια και βουλεύματα για πράξεις πρωτοφανούς κτηνωδίας.
Στις 26.11.43 υπό τας διαταγάς του στρατηγού Λε Σουίρ, του συνταγματάρχη Ντάουνερ, του λοχαγού Τάννερ και άλλων χιτλερικών αξιωματικών (αριθμός κατηγορητηρίου 5/1947) κρέμασαν στο Μονοδέντρι της Λακωνίας 110 ομήρους Σπαρτιάτες, σ' αντίποινα για τις μεγάλες απώλειες που είχαν στη μάχη που έγινε εκεί με τους αντάρτες. Το Νοέμβριο του 1943 σκότωσαν 50 στο Άργος (αριθ. κατηγ. 253/1946). Στη Μεσσηνία εκτέλεσαν το 1943-1944 πάνω από 500 ομήρους για τρομοκράτηση του πληθυσμού (αριθ. κατηγ. 56/1947). Στις 13 Δεκέμβρη 1943 έκαψαν τα Καλάβρυτα και σκότωσαν σε 3 ώρες 689 άνδρες που δεν πρόλαβαν να φύγουν (αριθ. κατηγ. 35/1946) και συνέχισαν το όργιο αίματος στην Κερκίνη και στους Ρόγους που έβαλαν πολυβόλα και σκότωσαν τους εκκλησιαζόμενους όπως έβγαιναν απ' το σκόλασμα της εκκλησίας του χωριού, και τερμάτισαν την επιδρομή μεταφέροντας τα λάφυρα, σε 80 κατάφορτα ζώα, τα πιο πολλά κειμήλια της Μονής του Μεγάλου Σπηλαίου.
Στις 5 Δεκέμβρη 1943 κρέμασαν στην Ανδρίτσα του Ναυπλίου 50 ομήρους και σκότωσαν άλλους τόσους διαβάτες που συναντούσαν στο δρόμο. Τον Ιανουάριο του 1944 μόνο, σκότωσαν 456 ομήρους από τις φυλακές της Τρίπολης, 15 στο Αίγιο, 60 στην Κόρινθο, 10 στο Ναύπλιο και ανάλογους σ' όλες τις πόλεις της Πελοποννήσου. Στις 24.2.1944 σκότωσαν 200 ομήρους στο Παλαιοχώρι της Μεγαλούπολης και συνέχισαν το όργιό τους μέχρι τέλους της κατοχής σ' όλο το Μωρηά, σκοτώνοντας, κρεμώντας, λεηλατώντας, καίγοντας σπίτια και χωριά.
Στη Στερεά Ελλάδα και στην Εύβοια τα ίδια. Στις 10.1.1944 (αριθ. κατηγ. 116 και 166γ/1945) οι Γερμανοί υπό τον ταγματάρχη Ρίκερτ και το λοχαγό Φαμπ, για να παγιδεύσουν τους αντάρτες έντυσαν σαν δραπέτες τάχα των φυλακών Λειβαδιάς 20 Γερμανούς φαντάρους. Πίσω ερχότανε γερμανικός στρατός. Οι αντάρτες σκότωσαν 18 απ' τους μασκαρεμένους αυτούς και απομακρύνθηκαν. Σ' αντίποινα οι Γερμανοί έκαψαν το Δίστομο και σκότωσαν 218 πολίτες, αφού διέπραξαν λεηλασίες και άλλες φοβερές ωμότητες. Στις 10-15 Νοέμβρη του 1942 ο Ιταλός συνταγματάρχης Κονσόλμι (αριθ. κατηγ. 252/1945) έκαμε φρικτά βασανιστήρια στη Βόνιτσα και πολλούς φόνους αργότερα στη Λευκάδα.
Τον Ιούλιο του 1943 οι Γερμανοί βομβάρδισαν το Γαλαξίδι με πολλές δεκάδες νεκρούς και τουφέκισαν στα χωριά Σούρτζα και Βραϊλα τουλάχιστον 50 κατοίκους. Στις 5 Μάη του 1943 ο Ιταλός συνταγματάρχης Ουγκολίνι κι ο στρατηγός Μπονέλε (κατηγορητήριον 228/1946) κατέστρεψαν το Δαδί και σκότωσαν πολλούς κατοίκους, τον Οκτώβρη του 1943 οι Γερμανοί κατέστρεψαν το Καρπενήσι και τα χωριά Κάψη, Φραγκίστα, Μικρό και Μεγάλο Χωριό, Μακρακώμη, Αγ. Βλάσση κλπ.
Στις 9 Σεπτέμβρη 1943 σε προσπάθεια των ανταρτών να αφοπλίσουν παραδοθέντα τμήματα των Ιταλών, ύστερα από μικρή μάχη, κατέφθασαν Γερμανικές δυνάμεις υπό τον Διευθυντή των Ες-Ες Ρούγκελ (αριθ. κατηγορητηρίου 18/1946) και λεηλάτησαν, γκρέμισαν και έκαψαν σπίτια και σκότωσαν πολλούς πολίτες στη Λειβαδιά. Στις 27.2.44 στο χωριό Στενή της Λειβαδιάς σκότωσαν πολλούς κατοίκους και στις 4 Απριλίου 1944 σε μια μάχη με τους αντάρτες πλησίον εκεί στη θέση "Καρακόλιθο", που υπεχώρησαν οι αντάρτες με αρκετές απώλειες, ο συνταγματάρχης Χάιτελ και ο λοχαγός Βέρνερ, έφεραν επιτόπου και εξετέλεσαν 110 κρατουμένους απ' τις φυλακές Λειβαδιάς (κατηγορητήριον 287 και 368/1945).
Βέβαια δεν είναι δυνατόν να περιγράψουμε εδώ όλες τις θυσίες και τους αγώνες του λαού μας στην κατοχή. Ενδεικτικώς αναφέρουμε ελάχιστα περιστατικά, από τα κυριότερα που διαλέξαμε.
Κατά τη διάρκεια που ιστορούμε στη Στερεά Ελλάδα έγιναν εκτελέσεις πολιτών, 250 στο Μεσολόγγι, 130 στο Αγρίνι, 180 στη Λειβαδιά και ανάλογες σ' όλες τις πόλεις και στα χωριά της Στερεάς και της Ευβοίας.
Στη Θεσσαλία τα ίδια.
Στις 11 Φεβρουαρίου 1943 μια Ιταλική μονάδα έπεσε σ' ενέδρα των ανταρτών. Μετά τη μάχη ο στρατηγός Μπονέλλι και ο συνταγματάρχης Βάλι έκαψαν το χωριό και σκότωσαν επί τόπου πολλούς κατοίκους (κατηγορητήριον 8/1946). Στις 28 Φεβρουαρίου 1943 έκαψαν το χωριό Τσιότσι και σκότωσαν πολλούς κατοίκους γιατί έξω απ' το χωριό είχαν υποστεί επίθεση ανταρτών. Στις 7 Μαρτίου 1943 επειδή σε μάχη με τους αντάρτες είχαν 70 Ιταλούς νεκρούς και 100 αιχμαλώτους ξέσπασαν στο κοντινό χωριό Οξυνιά Καλαμπάκας που το κατέστρεψαν με 9 κοντινά χωριά. Στην Τσαρίτσανη κάνοντας εκκαθαριστικές επιχειρήσεις οι Ιταλοί στις 12 Μαρτίου 1943 έκαψαν το χωριό και σκότωσαν 40 κατοίκους (κατηγορητήριον 79 και 198/1946).
Στα Φάρσαλα όπου σε μάχη οι αντάρτες εξόντωσαν τη φρουρά στις 29 Μαρτίου 1943, μια ισχυρή μηχανοκίνητη ιταλική φάλαγγα κατέστρεψε την πόλη και σκότωσε 50 πολίτες. Στο Δομοκό 12-28 Απρίλη 1943 σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις κατέστρεψαν 27 χωριά. Στις 8 Απριλίου 1943 μετά από μάχη με αντάρτες οι Ιταλοί κατέστρεψαν τα χωριά Βουνοχώρα και Αγία Ευφημία, στο τέλος Μαϊου 1943 για το σαμποτάζ στη γαλαρία του Κούρνοβου, σκότωσαν 50 ομήρους.
Στις 17 Αυγούστου 1943 ο στρατηγός Ινφάντε (αριθ. κατηγ. 184/1946) χρησιμοποίησε στρατήγημα κατά των ανταρτών. Μια μονάδα κάλεσε τον ΕΛΑΣ για να του παραδοθεί και ενώ ένα τμήμα ανταρτών πήγαινε με προφύλαξη να τους παραλάβει, έπεσε σε ιταλική ενέδρα. Έγινε τότε εκεί γερή μάχη και σκοτώθηκαν πολλοί κι απ' τα δυο μέρη. Μετά τη μάχη ο Ινφάντε διέταξε να καταστραφεί η πόλη του Αλμυρού και σκότωσαν 33 ομήρους.
Στις 31 Μαρτίου 1944 οι Γερμανοί σκότωσαν στην Κρανώνα για σαμποτάζ 65 ομήρους. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1943 οι συνταγματάρχες Σιούμερς και ο υποστράτηγος Μπέκερτ, σε αντίποινα εναντίον των ανταρτών σκότωσε και τους 44 άρρενες κατοίκους του χωριού Ελευθέριον. Στις αρχές Οκτωβρίου 1943 έγιναν πολλές συλλήψεις στο Βόλο και στις 24 Φεβρουαρίου 1944 σκότωσαν 100 σ' αντίποινα για πολύνεκρο σαμποτάζ. Έξω από τ' άλλα στη Θεσσαλία κατεστράφησαν τα χωριά Χαλίκι, Μαλακάσι, Δολιανά, Κρανιά, Περλιάγκο, Άνω και Κάτω Μουτσιάρα, Γαρδίκι, Βετερνίκο, Βιτζίστα, Τουρνά, Δραμίζι, Πύρα, Ξηροχώρι, Τυφλοσέλι, Τζούρτζια, Μισδάνι, Καλιφωνι κλπ.
Η Ήπειρος πότισε κι αυτή με πολύ αίμα, το δέντρο της Ελευθερίας.
Τον Ιούλιο του 1943 γερμανικά τμήματα με το πρόσχημα εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των στρατηγών Λαντς και Φον Στέντερ (αριθ. κατηγορητηρίου 61/1946) κατέστρεψαν τη Μπισοτίτσα και εκτέλεσαν 165 κατοίκους. Οι ίδιοι, κι ο ταγματάρχης Φούλνερ, μπήκαν στις 5 το πρωί της 16 Αυγούστου του 1943 στο χωριό Κομένο, που ήταν γεμάτο κόσμο από το πανηγύρι της Παναγίας, χύθηκαν στο χωριό σκότωσαν 318 άτομα, λεηλάτησαν, έβαλαν φωτιά κι έφυγαν, στις 4 Σεπτέμβρη 1943 πολιόρκησαν το χωριό Λιγγάδες, έβαλαν φωτιά και έκαψαν ζωντανούς 84 κατοίκους απ' τους οποίους οι 40 ήσαν παιδιά κάτω των 10 ετών. Στις 5.7.44 ο συνταγματάρχης Ντιόνερ (αριθ. κατηγ. 200/1945), λεηλάτησε κι έκαψε τα Γρεβενά και σκότωσε πολλούς κατοίκους. Σ' όλη τη διάρκεια της κατοχής ο στρατηγός Λαντς, ο Ιταλός αντιβασιλεύς της Αλβανίας Φραντζέσκο Ζακομπίνι και οι αδελφοί Ντίνο, Τσάμηδες αρχηγοί της φασιστικής "Μιλίτσια" των Αλβανών, μόνο στην Περιφέρεια Παραμυθιάς διέταξαν και εκτελέστηκαν 201 Έλληνες, στο Μαργαρίτι 114 και στην Περιφέρεια Πάργας 600 (αριθ. κατηγ. 2/1948).
Στη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία έδρασαν ο στρατηγός Κρένσκυ και ο συνταγματάρχης Ρίττερ φον Έμπερλαϊν (αριθ. κατηγορητηρίων 486/1945). Κατά διαταγή τους, στις 17 Οκτωβρίου 1941 σκότωσαν 212 κατοίκους των Άνω και Κάτω Κορδιλίων, στις 20 Οκτωβρίου 1941, 135 κατοίκους στο Μεσόβανο, στις 25 Οκτωβρίου 1941 όλους όσους κατοίκους βρήκαν στο χωριό Αμπελόφυτο και αργότερα εκατοντάδες ομήρους στα στρατόπεδα της Θεσσαλονίκης. Οι ίδιοι αξιωματικοί ευθύνονται για τις καταστροφές και το λουτρό αίματος που εξαπελύετο περιοδικώς στις Περιφέρειες Καστοριάς, Άργους Ορεστικού και Εδέσσης, όπου στα έτη 1942 και 1943 οργίασαν και οι Ιταλοί συνταγματάρχες Ντελ Ζούντιτσε και Βενιέρι (αριθ. κατηγορητηρίου 206/1944 και 206/1946) με εκατοντάδες εκτελεσθέντες εκεί.
Αλλά και οι Βούλγαροι κατακτητές, σύμμαχοι των Γερμανών οι άνθρωποι του φασιστικού καθεστώτος του Βασιλέα Βόρι δεν πήγαν πίσω. Οι Βούλγαροι φασίστες νόμισαν πως ήρθε η ευκαιρία να εκβουλγαρίσουν δια της βίας τον ελληνικό πληθυσμό. Στην προσπάθειά τους αυτή έκαναν εγκλήματα που ξεπέρασαν τη θηριωδία των χιτλερικών. Μέσα σε δύο ημέρες, από 28-30 Σεπτέμβρη του 1941 έκαναν μια εξωφρενικά εγκληματική εξόρμηση. Μέσα σε συνθήκες φρίκης βασάνισαν και σκότωσαν χιλιάδες Έλληνες που δεν ήθελαν να παραδεχτούν ότι είναι Βούλγαροι.
Ο συνταγματάρχης Μιχαήλωφ εκτέλεσε τις 2 ημέρες αυτές πολλές εκατοντάδες Ελλήνων στη Δράμα, ο αντισυνταγματάρχης Μπεκιόρωφ έκαψε το Δοξάτο και σκότωσε 400, ο αντισυνταγματάρχης Χρίστεφ, με τον ταγματάρχη Κεραμιχαήλωφ κλπ. έκαψαν τα Κουδούνια και το Νικηφόρο όπου σκότωσαν 77 Έλληνες και κατερήμαξαν τα χωριά Κοργών, Αδριανης, Χωριστής, Προσωτσάνης, Μικρόπολι, Τουρβοβο, Αγιοχώρι, Καληβρύση, Κάτω Νευροκόπι, Κοκινόγεια, Χρυσοκέφαλο, Φιλίππων, Αλιστράτη, Μεγαλόκαμπο και στην Καβάλα Πλατάνια, Τρινόλοφο, Πλατανόβρυση, Τερψιθέα, Λικνίσκη, Χαμοκερασιά, Σαχίνη, Δρυόμοτπο, Παληάμπελα κλπ. όπου έσφαξαν, τουφέκισαν και κρέμασαν συνολικά πολλές εκατοντάδες Έλληνες που αρνήθηκαν να εκβουλγαριστούν.
Οι βασανισμοί, οι λεηλασίες, οι βιασμοί, οι εκτοπίσεις στη Βουλγαρία και η τρομοκρατία κατά του πληθυσμού στη Μακεδονία και Θράκη κατά το δεκαήμερο αυτό, αλλά και σε όλη την κατοχή, δεν περιγράφονται. Στις αρχές του Απρίλη 1944 σημειώθηκε μια νέα εξόρμηση στα μέρη αυτά, από μικτές γερμανοβουλγαροϊταλικές μονάδες στρατού. Νέες λεηλασίες, νέα απάνθρωπα τρομοκρατικά μέτρα και σκοτωμοί. Μόνο στην Κλεισούρα εκτελέστηκαν στις 5 Απρίλη 233 γυναικόπαιδα, και έδρασαν τότε ο στρατηγός Μαρίνωφ (αριθ. κατηγορητηρίου 25/1946), ο συνταγματάρχης Κάλτσεφ, ο στρατηγός Ζούντιτσε και ο συνταγματάρχης Βενιέρι (αριθμός κατηγορητηρίου 206/1946). Τα ίδια βάσανα και θυσίες υπέστη ο λαός μας τότε και στα Νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου, αλλά και παντού έδειξαν οι Έλληνες την ίδια αντιστασιακή επιμονή και δεν έπαυσαν να σκοτώνουν κατακτητές.
Αυτά που αναφέραμε είναι πάρα πολύ λίγα και σε χονδρές γραμμές από το απερίγραπτο μαρτύριο του λαού μας, που υπέστη, τάχα σε αντίποινα για την αντιστασιακή του δράση στις πόλεις και τα χωριά.
Αντίποινα και οι Τούρκοι στα 1821 έκαναν ίσως μόνο τις σφαγές της Χίου και εφρικίασε και εξανέστη τότε όλη η Ευρώπη. Οι κατακτητές μας στην εποχή που ιστορούμε, άλλα ήλπιζαν να επιτύχουν στη χώρα μας και άλλα βρήκαν. Οι Γερμανοί ήθελαν προπαντός να στείλουν Έλληνες στρατιώτες, να πολεμήσουν στο Ρωσικό μέτωπο, πράγμα που το κατόρθωσαν σε όλες σχεδόν τις κατεχόμενες χώρες, ενώ από την Ελλάδα όχι μόνο δεν πήγε, ούτε ένας φαντάρος αλλά τους απασχολήσαμε και 300.000 στρατό. Οι Ιταλοί αφετέρου ήθελαν να κάνουν αποικία τους τους "λαούς της Ελλάδος", όπως έλεγαν, και οι Βούλγαροι να εκβουλγαρίσουν τη Μακεδονία και Θράκη και να τις ενσωματώσουν στο κράτος του Βόρι. Όχι μόνο δεν πέτυχαν τους σκοπούς τους αλλά και 50.000 τουλάχιστον απ' αυτούς την περίοδο αυτή έφαγε το σκοτάδι.
Απ' όλες αυτές τις χιλιάδες εγκλημάτων πολέμου που αναφέρονται στα κατηγορητήρια του Ελληνικού Δικαστηρίου Εγκληματιών Πολέμου (πολλαστημόριο της πραγματικότητος), μόλις 11 Γερμανοί, ένας Βούλγαρος κι ένας Ιταλός βρέθηκαν και δικάστηκαν, και στο κατηγορητήριο των στρατηγών Λιστ, Κούντζε, Φέλμυ, Λαντς, Σπάϋντελ, Ντένερ, Φον Λάιζερ και Ρεμπλιτς στη δίκη της Νυρεμβέργης, προσετέθησαν στα εγκλήματα που είχαν κάνει και σε άλλες χώρες και οι ελληνικές κατηγορίες, και τιμωρήθηκαν οι δύο πρώτοι σε ισόβια και οι υπόλοιποι σε φυλάκιση από 20-7 ετών. Ο Φέρτς και ο Γκέτνερ μάλιστα αθωώθηκαν! Αν τους ζητήθηκε και συγνώμη για την ταλαιπωρία δεν έγινε γνωστό. Στο ελληνικό κατηγορητήριο τότε αναφέρεται πολύ σωστά επί λέξει "ότι τα θύματά των, εξετελούντο εις αντίποινα, δια πολεμικάς ενεργείας νομίμως συγκροτημένων στρατιωτικών σωμάτων εις τας κατεχομένας χώρας".
Αγαπητέ αναγνώστη. Υπάρχουν αρκετοί ίσως που εκφράζουν τη γνώμη ότι σκαλίζοντας τις φρικτές συνθήκες των αντιθέσεων του παρελθόντος, κάνουμε κακό, διότι δηλητηριάζουμε τις καλές σχέσεις που έχουν ήδη αποκατασταθεί μεταξύ των εθνών. Την θεωρία αυτή πρόβαλλαν προ ολίγων ετών και οι Τούρκοι, όταν μας παρεκάλεσαν να ξεκρεμάσουμε από το Εθνικό Περίπτερο της Έκθεσης Θεσσαλονίκης, τις προσωπογραφίες του Κολοκοτρώνη, του Μπότσαρη, του Καραϊσκάκη και του Μιαούλη, ώστε να ξεχαστεί κάθε σκιά που θίγει τάχα τη "φιλία" των 2 εθνών μας, διότι αλλιώς δε θα μπορέσουν να συμμετάσχουν στην Έκθεση. Αλίμονο όμως στο έθνος που δεν προβάλλει με υπερηφάνεια τις τιμητικότερες εθνικές περγαμηνές του, τις θυσίες του δηλαδή και τους ιερούς νεκρούς που πρόσφερε στους αγώνες για την Ελευθερία του. Άσχετο μ' αυτό το χρέος, είναι η διατήρηση της φιλίας ανάμεσα στους λαούς. Οι λαοί δεν τρέφουν έχθρα ένας για τον άλλο, ούτε μίσος. Οι εγκληματικές ηγεσίες των λαών, όταν παίρνουν την εξουσία, δημιουργούν τους πολέμους για ατομικό τους όφελος και εκεί ο άνθρωπος αποθηριώνεται.
Οι λαοί φταίνε μόνο όταν με την αδιαφορία τους αφήνουν ν'αναρριχώνται στην εξουσία εγκληματικοί χαρακτήρες και αντιλαϊκά καθεστώτα. Εξαπολύονται τότε οι πόλεμοι και οι καταστροφές απλώνονται και στα δύο μέρη. Ας πάρουμε παράδειγμα τους αγώνες του λαού μας κατά τον αντιστασιακό αγώνα που ιστορούμε. Θυσίασε ο λαός μας 70.000 περίπου ήρωες και θύματα που εκτέλεσαν οι επιδρομείς, και ακόμα 30.000 νεκρούς ήρωες στρατιώτες στην Αλβανία, στο αντάρτικο και στις μαχητικές μονάδες στις πόλεις. Αλλά μήπως τουλάχιστον 50.000 νεκρούς δεν άφησαν στη χώρα μας οι κατακτητές, στα αλβανικά βουνά, στην αντίσταση της Κρήτης, στις μάχες με τους αντάρτες στα βουνά και στις πόλεις;
( Από το τελευταίο βιβλίο του Θόδωρου Τσερπέ, επιμέλεια Στέφανου Ληναίου, «ΤΟ ΑΓΙΟ ΧΑΙΔΑΡΙ,» εκδόσεις ΔΙΟΓΕΝΗΣ, Νοέμβρης 2007 )
Κατακτώντας την Ελλάδα οι φασίστες οι Ναζί, δεν κάθισαν πάνω σε δάφνες, αλλά σε δηλητηριασμένα αγκάθια. Κάθε ημέρα που περνούσε είχαν και πολλές λαχτάρες, στα βουνά, από τον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ, στις πολιτείες, στα χωριά, κάθε ημέρα άφηναν πλήθος νεκρούς και τραυματίες. Είχαν αρχίσει να χάνουν την ψυχραιμία τους μ' αυτόν τον ατίθασο λαό και ξεθύμαιναν όπου έφταναν. "Γκρέκο Παρτιζάνι" ξεφώνιζαν με λύσσα, για κάθε Έλληνα αντιστασιακό.
Μετά από κάθε λαχτάρα, μη μπορώντας να ξεθυμάνουν αλλού έμπαιναν στα ελληνικά χωριά, γκρέμιζαν, έβαζαν φωτιά και σκότωναν, όσους κατοίκους μπορούσαν να πιάσουν εκεί ή και περαστικούς στους δρόμους.
Στην Κρήτη στις 2 Ιουνίου 1941 ο στρατηγός Στουρμ έκαψε τα χωριά Πηγή, Αδέλη, Λουτρό, Παλαιοχώρι και σκότωσε όσους μπόρεσε (αριθμός κατηγορητηρίου Εγκλ. Πολέμου 58/1945) και την ίδια ημέρα ο στρατηγός Στουντέντ ισοπέδωσε το χωριό Κάνδανος και σκότωσε όσους κατοίκους έπιασε. Ακολούθησε την 1η Αυγούστου 1941 η καταστροφή των χωριών Αλικανό, Βατόλικος, Σκηνές,Μουρνιές, Μεσαρά, Πρασσέ, Νέα Ρούματα, Ορθώνι, Κάραντο, Σκαφιδάκια με πολλές δεκάδες εκτελέσεις χωρικών (αριθ. κατηγορ. 49/1947).
Στις 3 Μάη του 1943 κατέστρεψαν τα χωριά Σαχτούρια, Μαγαρικάρι κλπ. και σκότωσαν πολλούς αμάχους. Στις 14 Σεπτεμβρίου του 1943 ο στρατηγός Μπρόγκιερ κατέστρεψε τα χωριά Βουρμιές, Μουρτιά, Ριζά κλπ. και σκότωσε δεκάδες χωρικούς (κατηγορητήριον 1/1946) κι ακολούθησαν οι καταστροφές των χωριών Συκολογος, Κάλαμη, Πεύκο, Σύμη, Κεφαλόβρυσα, Κρεββατά και Βιάνου με πολλές δεκάδες θύματα απ' τον άμαχο πληθυσμό (κατηγορητήριον 16/1946). Στις 15 Σεπτέμβρη 1943 κατέστρεψαν τα χωριά Άγιος Βασίλης, Μουρνιές, Μύρτα, Κάτω Σίμη, Ρίζες και τουφέκισαν 62 ομήρους. Στην πόλη του Ηρακλείου, στις 30 Σεπτέμβρη του 1943 βομβάρδισαν από αέρος και κατέστρεψαν τα χωριά Σούγια, Λειβαδά, Μονις, Κωστογέρακο, Γδόχτα με διαταγή του στρατηγού Αντρέ.
Τον Αύγουστο του 1944 εξόντωσαν την ομάδα του Μπαντουβά, έκαψαν τα χωριά Ανώγεια,Βρύνες,Σαχτουρία, Άγιοι Δέκα, Γκογκόλες, Βελή, Βασιλική, Βαρίζια, Αγ. Αντώνης και άλλα 30 γύρω χωριά και (κατηγορητήριον 16/1946), στις 7 Ιουνίου, κλείδωσαν κι αμπάρωσαν 250 έξω απ' τη Σαντορίνη και λίγους μήνες πριν φύγουν απ' την Ελλάδα κατέστρεψαν αμέτρητα χωριά.Αμυδρή εικόνα της αντίστασης της Κρήτης είναι η πάραπάνω περιγραφή.Η Κρήτη είταν πολύ σκληρό καρύδι για τους Ναζί.Κι αυτό αποδεικνύεται από την επιτύμβια πλάκα που εντοίχισαν στο λιμάνι του Ηρακλείου για να θυμούνται ότι «εδώ σκοτώθηκαν 18.000 αλεξιπτωτιστές". Αλλά και οι ηρωικοί Κρητικοί είχαν αρκετές απώλειες (αριθμός κατηγορητηρίου 16/1946). Τους Γερμανούς πολέμησαν εκεί και διάφορα άλλα αντάρτικα,μαζί με τον ΕΛΑΣ Κρήτης.
Αγαπητέ νεώτερε αναγνώστη. Είμαι βέβαιος πως νιώθεις σωστά το νόημα του πρώτου στίχου του "Ύμνου εις την Ελευθερίαν", όπως τον έγραψε ο Σολωμός.
Κατά τη γνώμη του γράφοντος, μετά την Αθήνα η Κρήτη έρχεται δεύτερη σε αγώνες και θυσίες, αλλά και όλα τα λοιπά διαμερίσματα της χώρας όμως δεν υστέρησαν στην προσφορά τους στον αντιστασιακό αγώνα. Δεν είναι δυνατόν βέβαια να έχουμε εδώ πλήρη εικόνα των γεγονότων. Απλώς θα σημειώσουμε μερικά χαρακτηριστικά στοιχεία, ενδεικτικώς, όσα είδαμε με τα μάτια μας προ παντός κι όσα ακούσαμε τότε.
Από τους τελευταίους μήνες του 1942 τα βουνά, οι πόλεις και τα χωριά όλης της Ελλάδος είχανε τελείως ξεσηκωθεί σ' έναν παλλαϊκό αντιστασιακό οργασμό που όσο πήγαινε δυνάμωνε διαρκώς. Οι πολλές ενέδρες πέτυχαν όχι μόνον να έχει μια σημαντική αιμορραγία απωλειών, αλλά και να αισθάνεται ότι δεν είναι ο κυρίαρχος στον τόπο που κατέκτησε. Όλα αυτά πολλαπλασίασαν το μίσος των κατακτητών κατά του λαού μας και για κάθε ζημιά που πάθαινε στις μάχες, ξεσπούσε σε αντίποινα. Και κατ' αρχήν είχαν διακηρύξει πως για κάθε Γερμανό που θα σκοτωνότανε στην Ελλάδα, από Έλληνες της αντίστασης θα εκτελούσαν 10 Έλληνες. Αργότερα το ποσοστό τροποποιήθηκε. Για κάθε Γερμανό που θα σκοτωνόταν στην Ελλάδα, από Έλληνες της αντίστασης θα εκτελούσαν 50 ομήρους και για κάθε άνδρα των ταγμάτων ασφαλείας 10 ομήρους.
Έτσι για κάθε συφορά που πάθαιναν λυσσούσαν και τελικά ξέσπαζαν στα χωριά, στους ομήρους, στους διαβάτες των δρόμων και στα γυναικόπαιδα. Σκότωναν, εβίαζαν, λεηλατούσαν, γκρέμιζαν και έκαιγαν σπίτια, κατέστρεφαν ολόκληρα χωριά. Για πολλές ατομικές περιπτώσεις υπάρχουν κατατεθειμένα στο Γραφείο Εγκληματιών Πολέμου κατηγορητήρια και βουλεύματα για πράξεις πρωτοφανούς κτηνωδίας.
Στις 26.11.43 υπό τας διαταγάς του στρατηγού Λε Σουίρ, του συνταγματάρχη Ντάουνερ, του λοχαγού Τάννερ και άλλων χιτλερικών αξιωματικών (αριθμός κατηγορητηρίου 5/1947) κρέμασαν στο Μονοδέντρι της Λακωνίας 110 ομήρους Σπαρτιάτες, σ' αντίποινα για τις μεγάλες απώλειες που είχαν στη μάχη που έγινε εκεί με τους αντάρτες. Το Νοέμβριο του 1943 σκότωσαν 50 στο Άργος (αριθ. κατηγ. 253/1946). Στη Μεσσηνία εκτέλεσαν το 1943-1944 πάνω από 500 ομήρους για τρομοκράτηση του πληθυσμού (αριθ. κατηγ. 56/1947). Στις 13 Δεκέμβρη 1943 έκαψαν τα Καλάβρυτα και σκότωσαν σε 3 ώρες 689 άνδρες που δεν πρόλαβαν να φύγουν (αριθ. κατηγ. 35/1946) και συνέχισαν το όργιο αίματος στην Κερκίνη και στους Ρόγους που έβαλαν πολυβόλα και σκότωσαν τους εκκλησιαζόμενους όπως έβγαιναν απ' το σκόλασμα της εκκλησίας του χωριού, και τερμάτισαν την επιδρομή μεταφέροντας τα λάφυρα, σε 80 κατάφορτα ζώα, τα πιο πολλά κειμήλια της Μονής του Μεγάλου Σπηλαίου.
Στις 5 Δεκέμβρη 1943 κρέμασαν στην Ανδρίτσα του Ναυπλίου 50 ομήρους και σκότωσαν άλλους τόσους διαβάτες που συναντούσαν στο δρόμο. Τον Ιανουάριο του 1944 μόνο, σκότωσαν 456 ομήρους από τις φυλακές της Τρίπολης, 15 στο Αίγιο, 60 στην Κόρινθο, 10 στο Ναύπλιο και ανάλογους σ' όλες τις πόλεις της Πελοποννήσου. Στις 24.2.1944 σκότωσαν 200 ομήρους στο Παλαιοχώρι της Μεγαλούπολης και συνέχισαν το όργιό τους μέχρι τέλους της κατοχής σ' όλο το Μωρηά, σκοτώνοντας, κρεμώντας, λεηλατώντας, καίγοντας σπίτια και χωριά.
Στη Στερεά Ελλάδα και στην Εύβοια τα ίδια. Στις 10.1.1944 (αριθ. κατηγ. 116 και 166γ/1945) οι Γερμανοί υπό τον ταγματάρχη Ρίκερτ και το λοχαγό Φαμπ, για να παγιδεύσουν τους αντάρτες έντυσαν σαν δραπέτες τάχα των φυλακών Λειβαδιάς 20 Γερμανούς φαντάρους. Πίσω ερχότανε γερμανικός στρατός. Οι αντάρτες σκότωσαν 18 απ' τους μασκαρεμένους αυτούς και απομακρύνθηκαν. Σ' αντίποινα οι Γερμανοί έκαψαν το Δίστομο και σκότωσαν 218 πολίτες, αφού διέπραξαν λεηλασίες και άλλες φοβερές ωμότητες. Στις 10-15 Νοέμβρη του 1942 ο Ιταλός συνταγματάρχης Κονσόλμι (αριθ. κατηγ. 252/1945) έκαμε φρικτά βασανιστήρια στη Βόνιτσα και πολλούς φόνους αργότερα στη Λευκάδα.
Τον Ιούλιο του 1943 οι Γερμανοί βομβάρδισαν το Γαλαξίδι με πολλές δεκάδες νεκρούς και τουφέκισαν στα χωριά Σούρτζα και Βραϊλα τουλάχιστον 50 κατοίκους. Στις 5 Μάη του 1943 ο Ιταλός συνταγματάρχης Ουγκολίνι κι ο στρατηγός Μπονέλε (κατηγορητήριον 228/1946) κατέστρεψαν το Δαδί και σκότωσαν πολλούς κατοίκους, τον Οκτώβρη του 1943 οι Γερμανοί κατέστρεψαν το Καρπενήσι και τα χωριά Κάψη, Φραγκίστα, Μικρό και Μεγάλο Χωριό, Μακρακώμη, Αγ. Βλάσση κλπ.
Στις 9 Σεπτέμβρη 1943 σε προσπάθεια των ανταρτών να αφοπλίσουν παραδοθέντα τμήματα των Ιταλών, ύστερα από μικρή μάχη, κατέφθασαν Γερμανικές δυνάμεις υπό τον Διευθυντή των Ες-Ες Ρούγκελ (αριθ. κατηγορητηρίου 18/1946) και λεηλάτησαν, γκρέμισαν και έκαψαν σπίτια και σκότωσαν πολλούς πολίτες στη Λειβαδιά. Στις 27.2.44 στο χωριό Στενή της Λειβαδιάς σκότωσαν πολλούς κατοίκους και στις 4 Απριλίου 1944 σε μια μάχη με τους αντάρτες πλησίον εκεί στη θέση "Καρακόλιθο", που υπεχώρησαν οι αντάρτες με αρκετές απώλειες, ο συνταγματάρχης Χάιτελ και ο λοχαγός Βέρνερ, έφεραν επιτόπου και εξετέλεσαν 110 κρατουμένους απ' τις φυλακές Λειβαδιάς (κατηγορητήριον 287 και 368/1945).
Βέβαια δεν είναι δυνατόν να περιγράψουμε εδώ όλες τις θυσίες και τους αγώνες του λαού μας στην κατοχή. Ενδεικτικώς αναφέρουμε ελάχιστα περιστατικά, από τα κυριότερα που διαλέξαμε.
Κατά τη διάρκεια που ιστορούμε στη Στερεά Ελλάδα έγιναν εκτελέσεις πολιτών, 250 στο Μεσολόγγι, 130 στο Αγρίνι, 180 στη Λειβαδιά και ανάλογες σ' όλες τις πόλεις και στα χωριά της Στερεάς και της Ευβοίας.
Στη Θεσσαλία τα ίδια.
Στις 11 Φεβρουαρίου 1943 μια Ιταλική μονάδα έπεσε σ' ενέδρα των ανταρτών. Μετά τη μάχη ο στρατηγός Μπονέλλι και ο συνταγματάρχης Βάλι έκαψαν το χωριό και σκότωσαν επί τόπου πολλούς κατοίκους (κατηγορητήριον 8/1946). Στις 28 Φεβρουαρίου 1943 έκαψαν το χωριό Τσιότσι και σκότωσαν πολλούς κατοίκους γιατί έξω απ' το χωριό είχαν υποστεί επίθεση ανταρτών. Στις 7 Μαρτίου 1943 επειδή σε μάχη με τους αντάρτες είχαν 70 Ιταλούς νεκρούς και 100 αιχμαλώτους ξέσπασαν στο κοντινό χωριό Οξυνιά Καλαμπάκας που το κατέστρεψαν με 9 κοντινά χωριά. Στην Τσαρίτσανη κάνοντας εκκαθαριστικές επιχειρήσεις οι Ιταλοί στις 12 Μαρτίου 1943 έκαψαν το χωριό και σκότωσαν 40 κατοίκους (κατηγορητήριον 79 και 198/1946).
Στα Φάρσαλα όπου σε μάχη οι αντάρτες εξόντωσαν τη φρουρά στις 29 Μαρτίου 1943, μια ισχυρή μηχανοκίνητη ιταλική φάλαγγα κατέστρεψε την πόλη και σκότωσε 50 πολίτες. Στο Δομοκό 12-28 Απρίλη 1943 σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις κατέστρεψαν 27 χωριά. Στις 8 Απριλίου 1943 μετά από μάχη με αντάρτες οι Ιταλοί κατέστρεψαν τα χωριά Βουνοχώρα και Αγία Ευφημία, στο τέλος Μαϊου 1943 για το σαμποτάζ στη γαλαρία του Κούρνοβου, σκότωσαν 50 ομήρους.
Στις 17 Αυγούστου 1943 ο στρατηγός Ινφάντε (αριθ. κατηγ. 184/1946) χρησιμοποίησε στρατήγημα κατά των ανταρτών. Μια μονάδα κάλεσε τον ΕΛΑΣ για να του παραδοθεί και ενώ ένα τμήμα ανταρτών πήγαινε με προφύλαξη να τους παραλάβει, έπεσε σε ιταλική ενέδρα. Έγινε τότε εκεί γερή μάχη και σκοτώθηκαν πολλοί κι απ' τα δυο μέρη. Μετά τη μάχη ο Ινφάντε διέταξε να καταστραφεί η πόλη του Αλμυρού και σκότωσαν 33 ομήρους.
Στις 31 Μαρτίου 1944 οι Γερμανοί σκότωσαν στην Κρανώνα για σαμποτάζ 65 ομήρους. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1943 οι συνταγματάρχες Σιούμερς και ο υποστράτηγος Μπέκερτ, σε αντίποινα εναντίον των ανταρτών σκότωσε και τους 44 άρρενες κατοίκους του χωριού Ελευθέριον. Στις αρχές Οκτωβρίου 1943 έγιναν πολλές συλλήψεις στο Βόλο και στις 24 Φεβρουαρίου 1944 σκότωσαν 100 σ' αντίποινα για πολύνεκρο σαμποτάζ. Έξω από τ' άλλα στη Θεσσαλία κατεστράφησαν τα χωριά Χαλίκι, Μαλακάσι, Δολιανά, Κρανιά, Περλιάγκο, Άνω και Κάτω Μουτσιάρα, Γαρδίκι, Βετερνίκο, Βιτζίστα, Τουρνά, Δραμίζι, Πύρα, Ξηροχώρι, Τυφλοσέλι, Τζούρτζια, Μισδάνι, Καλιφωνι κλπ.
Η Ήπειρος πότισε κι αυτή με πολύ αίμα, το δέντρο της Ελευθερίας.
Τον Ιούλιο του 1943 γερμανικά τμήματα με το πρόσχημα εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των στρατηγών Λαντς και Φον Στέντερ (αριθ. κατηγορητηρίου 61/1946) κατέστρεψαν τη Μπισοτίτσα και εκτέλεσαν 165 κατοίκους. Οι ίδιοι, κι ο ταγματάρχης Φούλνερ, μπήκαν στις 5 το πρωί της 16 Αυγούστου του 1943 στο χωριό Κομένο, που ήταν γεμάτο κόσμο από το πανηγύρι της Παναγίας, χύθηκαν στο χωριό σκότωσαν 318 άτομα, λεηλάτησαν, έβαλαν φωτιά κι έφυγαν, στις 4 Σεπτέμβρη 1943 πολιόρκησαν το χωριό Λιγγάδες, έβαλαν φωτιά και έκαψαν ζωντανούς 84 κατοίκους απ' τους οποίους οι 40 ήσαν παιδιά κάτω των 10 ετών. Στις 5.7.44 ο συνταγματάρχης Ντιόνερ (αριθ. κατηγ. 200/1945), λεηλάτησε κι έκαψε τα Γρεβενά και σκότωσε πολλούς κατοίκους. Σ' όλη τη διάρκεια της κατοχής ο στρατηγός Λαντς, ο Ιταλός αντιβασιλεύς της Αλβανίας Φραντζέσκο Ζακομπίνι και οι αδελφοί Ντίνο, Τσάμηδες αρχηγοί της φασιστικής "Μιλίτσια" των Αλβανών, μόνο στην Περιφέρεια Παραμυθιάς διέταξαν και εκτελέστηκαν 201 Έλληνες, στο Μαργαρίτι 114 και στην Περιφέρεια Πάργας 600 (αριθ. κατηγ. 2/1948).
Στη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία έδρασαν ο στρατηγός Κρένσκυ και ο συνταγματάρχης Ρίττερ φον Έμπερλαϊν (αριθ. κατηγορητηρίων 486/1945). Κατά διαταγή τους, στις 17 Οκτωβρίου 1941 σκότωσαν 212 κατοίκους των Άνω και Κάτω Κορδιλίων, στις 20 Οκτωβρίου 1941, 135 κατοίκους στο Μεσόβανο, στις 25 Οκτωβρίου 1941 όλους όσους κατοίκους βρήκαν στο χωριό Αμπελόφυτο και αργότερα εκατοντάδες ομήρους στα στρατόπεδα της Θεσσαλονίκης. Οι ίδιοι αξιωματικοί ευθύνονται για τις καταστροφές και το λουτρό αίματος που εξαπελύετο περιοδικώς στις Περιφέρειες Καστοριάς, Άργους Ορεστικού και Εδέσσης, όπου στα έτη 1942 και 1943 οργίασαν και οι Ιταλοί συνταγματάρχες Ντελ Ζούντιτσε και Βενιέρι (αριθ. κατηγορητηρίου 206/1944 και 206/1946) με εκατοντάδες εκτελεσθέντες εκεί.
Αλλά και οι Βούλγαροι κατακτητές, σύμμαχοι των Γερμανών οι άνθρωποι του φασιστικού καθεστώτος του Βασιλέα Βόρι δεν πήγαν πίσω. Οι Βούλγαροι φασίστες νόμισαν πως ήρθε η ευκαιρία να εκβουλγαρίσουν δια της βίας τον ελληνικό πληθυσμό. Στην προσπάθειά τους αυτή έκαναν εγκλήματα που ξεπέρασαν τη θηριωδία των χιτλερικών. Μέσα σε δύο ημέρες, από 28-30 Σεπτέμβρη του 1941 έκαναν μια εξωφρενικά εγκληματική εξόρμηση. Μέσα σε συνθήκες φρίκης βασάνισαν και σκότωσαν χιλιάδες Έλληνες που δεν ήθελαν να παραδεχτούν ότι είναι Βούλγαροι.
Ο συνταγματάρχης Μιχαήλωφ εκτέλεσε τις 2 ημέρες αυτές πολλές εκατοντάδες Ελλήνων στη Δράμα, ο αντισυνταγματάρχης Μπεκιόρωφ έκαψε το Δοξάτο και σκότωσε 400, ο αντισυνταγματάρχης Χρίστεφ, με τον ταγματάρχη Κεραμιχαήλωφ κλπ. έκαψαν τα Κουδούνια και το Νικηφόρο όπου σκότωσαν 77 Έλληνες και κατερήμαξαν τα χωριά Κοργών, Αδριανης, Χωριστής, Προσωτσάνης, Μικρόπολι, Τουρβοβο, Αγιοχώρι, Καληβρύση, Κάτω Νευροκόπι, Κοκινόγεια, Χρυσοκέφαλο, Φιλίππων, Αλιστράτη, Μεγαλόκαμπο και στην Καβάλα Πλατάνια, Τρινόλοφο, Πλατανόβρυση, Τερψιθέα, Λικνίσκη, Χαμοκερασιά, Σαχίνη, Δρυόμοτπο, Παληάμπελα κλπ. όπου έσφαξαν, τουφέκισαν και κρέμασαν συνολικά πολλές εκατοντάδες Έλληνες που αρνήθηκαν να εκβουλγαριστούν.
Οι βασανισμοί, οι λεηλασίες, οι βιασμοί, οι εκτοπίσεις στη Βουλγαρία και η τρομοκρατία κατά του πληθυσμού στη Μακεδονία και Θράκη κατά το δεκαήμερο αυτό, αλλά και σε όλη την κατοχή, δεν περιγράφονται. Στις αρχές του Απρίλη 1944 σημειώθηκε μια νέα εξόρμηση στα μέρη αυτά, από μικτές γερμανοβουλγαροϊταλικές μονάδες στρατού. Νέες λεηλασίες, νέα απάνθρωπα τρομοκρατικά μέτρα και σκοτωμοί. Μόνο στην Κλεισούρα εκτελέστηκαν στις 5 Απρίλη 233 γυναικόπαιδα, και έδρασαν τότε ο στρατηγός Μαρίνωφ (αριθ. κατηγορητηρίου 25/1946), ο συνταγματάρχης Κάλτσεφ, ο στρατηγός Ζούντιτσε και ο συνταγματάρχης Βενιέρι (αριθμός κατηγορητηρίου 206/1946). Τα ίδια βάσανα και θυσίες υπέστη ο λαός μας τότε και στα Νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου, αλλά και παντού έδειξαν οι Έλληνες την ίδια αντιστασιακή επιμονή και δεν έπαυσαν να σκοτώνουν κατακτητές.
Αυτά που αναφέραμε είναι πάρα πολύ λίγα και σε χονδρές γραμμές από το απερίγραπτο μαρτύριο του λαού μας, που υπέστη, τάχα σε αντίποινα για την αντιστασιακή του δράση στις πόλεις και τα χωριά.
Αντίποινα και οι Τούρκοι στα 1821 έκαναν ίσως μόνο τις σφαγές της Χίου και εφρικίασε και εξανέστη τότε όλη η Ευρώπη. Οι κατακτητές μας στην εποχή που ιστορούμε, άλλα ήλπιζαν να επιτύχουν στη χώρα μας και άλλα βρήκαν. Οι Γερμανοί ήθελαν προπαντός να στείλουν Έλληνες στρατιώτες, να πολεμήσουν στο Ρωσικό μέτωπο, πράγμα που το κατόρθωσαν σε όλες σχεδόν τις κατεχόμενες χώρες, ενώ από την Ελλάδα όχι μόνο δεν πήγε, ούτε ένας φαντάρος αλλά τους απασχολήσαμε και 300.000 στρατό. Οι Ιταλοί αφετέρου ήθελαν να κάνουν αποικία τους τους "λαούς της Ελλάδος", όπως έλεγαν, και οι Βούλγαροι να εκβουλγαρίσουν τη Μακεδονία και Θράκη και να τις ενσωματώσουν στο κράτος του Βόρι. Όχι μόνο δεν πέτυχαν τους σκοπούς τους αλλά και 50.000 τουλάχιστον απ' αυτούς την περίοδο αυτή έφαγε το σκοτάδι.
Απ' όλες αυτές τις χιλιάδες εγκλημάτων πολέμου που αναφέρονται στα κατηγορητήρια του Ελληνικού Δικαστηρίου Εγκληματιών Πολέμου (πολλαστημόριο της πραγματικότητος), μόλις 11 Γερμανοί, ένας Βούλγαρος κι ένας Ιταλός βρέθηκαν και δικάστηκαν, και στο κατηγορητήριο των στρατηγών Λιστ, Κούντζε, Φέλμυ, Λαντς, Σπάϋντελ, Ντένερ, Φον Λάιζερ και Ρεμπλιτς στη δίκη της Νυρεμβέργης, προσετέθησαν στα εγκλήματα που είχαν κάνει και σε άλλες χώρες και οι ελληνικές κατηγορίες, και τιμωρήθηκαν οι δύο πρώτοι σε ισόβια και οι υπόλοιποι σε φυλάκιση από 20-7 ετών. Ο Φέρτς και ο Γκέτνερ μάλιστα αθωώθηκαν! Αν τους ζητήθηκε και συγνώμη για την ταλαιπωρία δεν έγινε γνωστό. Στο ελληνικό κατηγορητήριο τότε αναφέρεται πολύ σωστά επί λέξει "ότι τα θύματά των, εξετελούντο εις αντίποινα, δια πολεμικάς ενεργείας νομίμως συγκροτημένων στρατιωτικών σωμάτων εις τας κατεχομένας χώρας".
Αγαπητέ αναγνώστη. Υπάρχουν αρκετοί ίσως που εκφράζουν τη γνώμη ότι σκαλίζοντας τις φρικτές συνθήκες των αντιθέσεων του παρελθόντος, κάνουμε κακό, διότι δηλητηριάζουμε τις καλές σχέσεις που έχουν ήδη αποκατασταθεί μεταξύ των εθνών. Την θεωρία αυτή πρόβαλλαν προ ολίγων ετών και οι Τούρκοι, όταν μας παρεκάλεσαν να ξεκρεμάσουμε από το Εθνικό Περίπτερο της Έκθεσης Θεσσαλονίκης, τις προσωπογραφίες του Κολοκοτρώνη, του Μπότσαρη, του Καραϊσκάκη και του Μιαούλη, ώστε να ξεχαστεί κάθε σκιά που θίγει τάχα τη "φιλία" των 2 εθνών μας, διότι αλλιώς δε θα μπορέσουν να συμμετάσχουν στην Έκθεση. Αλίμονο όμως στο έθνος που δεν προβάλλει με υπερηφάνεια τις τιμητικότερες εθνικές περγαμηνές του, τις θυσίες του δηλαδή και τους ιερούς νεκρούς που πρόσφερε στους αγώνες για την Ελευθερία του. Άσχετο μ' αυτό το χρέος, είναι η διατήρηση της φιλίας ανάμεσα στους λαούς. Οι λαοί δεν τρέφουν έχθρα ένας για τον άλλο, ούτε μίσος. Οι εγκληματικές ηγεσίες των λαών, όταν παίρνουν την εξουσία, δημιουργούν τους πολέμους για ατομικό τους όφελος και εκεί ο άνθρωπος αποθηριώνεται.
Οι λαοί φταίνε μόνο όταν με την αδιαφορία τους αφήνουν ν'αναρριχώνται στην εξουσία εγκληματικοί χαρακτήρες και αντιλαϊκά καθεστώτα. Εξαπολύονται τότε οι πόλεμοι και οι καταστροφές απλώνονται και στα δύο μέρη. Ας πάρουμε παράδειγμα τους αγώνες του λαού μας κατά τον αντιστασιακό αγώνα που ιστορούμε. Θυσίασε ο λαός μας 70.000 περίπου ήρωες και θύματα που εκτέλεσαν οι επιδρομείς, και ακόμα 30.000 νεκρούς ήρωες στρατιώτες στην Αλβανία, στο αντάρτικο και στις μαχητικές μονάδες στις πόλεις. Αλλά μήπως τουλάχιστον 50.000 νεκρούς δεν άφησαν στη χώρα μας οι κατακτητές, στα αλβανικά βουνά, στην αντίσταση της Κρήτης, στις μάχες με τους αντάρτες στα βουνά και στις πόλεις;
( Από το τελευταίο βιβλίο του Θόδωρου Τσερπέ, επιμέλεια Στέφανου Ληναίου, «ΤΟ ΑΓΙΟ ΧΑΙΔΑΡΙ,» εκδόσεις ΔΙΟΓΕΝΗΣ, Νοέμβρης 2007 )
2/23/2010
Αλέξης Ακριθάκης
Έτσι θα θυμάμαι τον Αλέξη Ακριθάκη
Από τον Νίκο Σταθούλη
Ο Αλέξης Ακριθάκης ήταν ο πλέον ανατρεπτικός, ευάλωτος και απρόβλεπτος καλλιτέχνης που γνώρισα ποτέ.
Η τέχνη ήταν η ζωή του και η ζωή του η ίδια ήταν η τέχνη του.
Πάντοτε τον θυμάμαι να κινείται στην οριακή γραμμή του παιχνιδιού, γιατί μόνο τότε το έργο γίνεται πληθωρικό και παρουσιάζει μια εσωτερικότητα.
Για τον ίδιο τόσο η τέχνη όσο και η ζωή έχουν μια εγκληματικότητα.
Γιατί το έγκλημα για τον ίδιο είναι μια τρυφερή ιστορία. « τέχνη είναι ένα πολύ επικίνδυνο και ανθυγιεινό επάγγελμα. Τέχνη είναι η τραγική σου ζωή και η ασχήμια του κόσμου που κυκλοφορεί γύρω σου….οι καλλιτέχνες έχουνε μέσα τους τη φθορά. Ο ρόλος του καλλιτέχνη και όχι του ζωγράφου είναι να ανατρέπει τα πράγματα. Σήμερα δε σέβονται τη τέχνη. Σέβονται μόνο τους ζωγράφους τους κοσμικούς…τους έχω χεσμένους.»
Ο Αλέξης Ακριθάκης πέρασε τη ζωή του…βλέποντας τους φίλους του να αυτοκτονούν.
Ο ίδιος είχε επιλέξει έναν αυτοκτονικό τρόπο ζωής γιατί πίστευε πως αυτή πρέπει να είναι η συνεχής διαμαρτυρία στη ζωή του καλλιτέχνη… «η ζωγραφική είναι ένα επάγγελμα σαν τον ψιλικατζή. Η τέχνη έχει τα προβλήματα των ανθρώπων που πεθαίνουν μόνοι τους στο δρόμο….»
Από το σπίτι του στην Αθήνα το έσκασε 16 χρονών. Η μητέρα του Γερμανίδα. Τελείωσε τη Λεόντειο. Το εργοστάσιο υφασμάτων της μητέρας του ήταν στο Γκάζι. Πίσω από το Πιλοποιείο του Πουλόπουλου.
Διέρρηξε το χρηματοκιβώτιο και πήγε στη Θεσσαλονίκη όπου έκανε τις δραχμές μάρκα.
Με μια μηχανή τετράχρονη έφυγε για το Παρίσι. Από τότε δεν ξαναείδε τους γονείς του. Στο Παρίσι σπούδασε ζωγραφική στην Ακαδημία Grand Chaumiere.
Έκανε διδακτορικό με τον Γ Κανδύλη στο θέμα «Η ζωγραφική και η πολεοδομία.» .
Για να ζήσει δούλεψε ως δοκιμαστής αυτοκινήτων της Peugeot στην Αφρική.
Ταξίδευσε στις περισσότερες πόλεις της Ευρώπης. Ο Τσίγκος ήταν φίλος του. Ακόμη και ο Keith Haring τον αναγνώρισε ως πρωτοπόρο του και ΄΄δανείστηκε΄΄ μερικά από τα σύμβολα του
Το σεργιάνι του στο κόσμο θα το κάνει με τη στήριξη της γυναίκας του Φωφης και του Μαικήνα της τέχνης τον οποίο λάτρευε, Αλέξανδρο Ιόλα. Η ζωή του ήταν ένας κραδασμός. Ένα σπιντάρισμα. Ηταν ένας πρωτόγονος άγριος λύκος και ταυτόχρονα τόσο τρυφερός…
Τον είπαν…΄παιδί..΄΄ Δεν ήταν. Τον είπαν τρελό. Δεν ήταν. Το ονόμασαν καταραμένο…. Ήταν. Γιατί έφερε το κλίμα των μπιτνικς στην Ελλάδα. Μαζί με τον Θόδωρο Μανωλίδη ήταν οι πρώτοι που φόρεσαν …μπλου τζιν. Και κάτι ακόμα…πολύ τον είχε ενοχλήσει που όντας ο ίδιος σουρεαλιστής , οι εδώ υπερρεαλιστές…, ενώ δανείστηκαν τις σκέψεις του και του την …έπεσαν… ύστερα τον αγνόησαν…. «Εγώ φταίω δηλαδή που δε τους άφησα να με γαμήσουνε?»
Ένας- ένας οι φίλοι του άρχισαν να φεύγουν….να αυτοκτονούν.
Ο Αλέξης τη βρίσκει ‘’βρίζοντας όσους δε καταλάβαιναν γιατί οι φίλοι του σκορπίστηκαν στους ανέμους….
Ακροβατεί στη παιδική του τόλμη. Φτιάχνει τη προσωπογραφία του μέσα από την άρνηση. Ήταν σεμνός. Ήταν μαθητευόμενος μπακάλης για τον εαυτό του. Πουλούσε τις ζωγραφιές του με βάση τις τότε συλλογικές συμβάσεις που εξασφάλιζε η ΓΣΕΕ για όλους τους εργαζόμενους. Αυτός ο ακατάδεκτος…όταν τον ρωτούσες πόσο πάει το έργο σου τότε σου απαντούσε…. «Για να γίνει αυτό το έργο, θέλει δύο μηνιάτικα ενοίκιο, τη ΔΕΗ, το νερό, οκτώ μακαρονάδες, 5 κιλά κρέας, 2000 δραχμές καπότες για το έιτζ, τόσο η βαζελίνη για τους κωλομπαράδες, έτσι το βγάζω. Κάνω τη σούμα πόσο βγαίνει, τόσο.. Τόσο το πουλάω. Το έβγαλα το μεροκάματο.».
Λίγες μέρες πριν τη… κάνει ο Αλέξης τον είχα ρωτήσει πως θέλει να τον θυμόμαστε….
« Σα μια σφήνα μπηγμένη σε μια καρδιά φίλε…» μου είχε πει αυτό το πλέον εξαίσιο πλάσμα που γνώρισα ποτέ στη ζωή μου.
Από τον Νίκο Σταθούλη
Ο Αλέξης Ακριθάκης ήταν ο πλέον ανατρεπτικός, ευάλωτος και απρόβλεπτος καλλιτέχνης που γνώρισα ποτέ.
Η τέχνη ήταν η ζωή του και η ζωή του η ίδια ήταν η τέχνη του.
Πάντοτε τον θυμάμαι να κινείται στην οριακή γραμμή του παιχνιδιού, γιατί μόνο τότε το έργο γίνεται πληθωρικό και παρουσιάζει μια εσωτερικότητα.
Για τον ίδιο τόσο η τέχνη όσο και η ζωή έχουν μια εγκληματικότητα.
Γιατί το έγκλημα για τον ίδιο είναι μια τρυφερή ιστορία. « τέχνη είναι ένα πολύ επικίνδυνο και ανθυγιεινό επάγγελμα. Τέχνη είναι η τραγική σου ζωή και η ασχήμια του κόσμου που κυκλοφορεί γύρω σου….οι καλλιτέχνες έχουνε μέσα τους τη φθορά. Ο ρόλος του καλλιτέχνη και όχι του ζωγράφου είναι να ανατρέπει τα πράγματα. Σήμερα δε σέβονται τη τέχνη. Σέβονται μόνο τους ζωγράφους τους κοσμικούς…τους έχω χεσμένους.»
Ο Αλέξης Ακριθάκης πέρασε τη ζωή του…βλέποντας τους φίλους του να αυτοκτονούν.
Ο ίδιος είχε επιλέξει έναν αυτοκτονικό τρόπο ζωής γιατί πίστευε πως αυτή πρέπει να είναι η συνεχής διαμαρτυρία στη ζωή του καλλιτέχνη… «η ζωγραφική είναι ένα επάγγελμα σαν τον ψιλικατζή. Η τέχνη έχει τα προβλήματα των ανθρώπων που πεθαίνουν μόνοι τους στο δρόμο….»
Από το σπίτι του στην Αθήνα το έσκασε 16 χρονών. Η μητέρα του Γερμανίδα. Τελείωσε τη Λεόντειο. Το εργοστάσιο υφασμάτων της μητέρας του ήταν στο Γκάζι. Πίσω από το Πιλοποιείο του Πουλόπουλου.
Διέρρηξε το χρηματοκιβώτιο και πήγε στη Θεσσαλονίκη όπου έκανε τις δραχμές μάρκα.
Με μια μηχανή τετράχρονη έφυγε για το Παρίσι. Από τότε δεν ξαναείδε τους γονείς του. Στο Παρίσι σπούδασε ζωγραφική στην Ακαδημία Grand Chaumiere.
Έκανε διδακτορικό με τον Γ Κανδύλη στο θέμα «Η ζωγραφική και η πολεοδομία.» .
Για να ζήσει δούλεψε ως δοκιμαστής αυτοκινήτων της Peugeot στην Αφρική.
Ταξίδευσε στις περισσότερες πόλεις της Ευρώπης. Ο Τσίγκος ήταν φίλος του. Ακόμη και ο Keith Haring τον αναγνώρισε ως πρωτοπόρο του και ΄΄δανείστηκε΄΄ μερικά από τα σύμβολα του
Το σεργιάνι του στο κόσμο θα το κάνει με τη στήριξη της γυναίκας του Φωφης και του Μαικήνα της τέχνης τον οποίο λάτρευε, Αλέξανδρο Ιόλα. Η ζωή του ήταν ένας κραδασμός. Ένα σπιντάρισμα. Ηταν ένας πρωτόγονος άγριος λύκος και ταυτόχρονα τόσο τρυφερός…
Τον είπαν…΄παιδί..΄΄ Δεν ήταν. Τον είπαν τρελό. Δεν ήταν. Το ονόμασαν καταραμένο…. Ήταν. Γιατί έφερε το κλίμα των μπιτνικς στην Ελλάδα. Μαζί με τον Θόδωρο Μανωλίδη ήταν οι πρώτοι που φόρεσαν …μπλου τζιν. Και κάτι ακόμα…πολύ τον είχε ενοχλήσει που όντας ο ίδιος σουρεαλιστής , οι εδώ υπερρεαλιστές…, ενώ δανείστηκαν τις σκέψεις του και του την …έπεσαν… ύστερα τον αγνόησαν…. «Εγώ φταίω δηλαδή που δε τους άφησα να με γαμήσουνε?»
Ένας- ένας οι φίλοι του άρχισαν να φεύγουν….να αυτοκτονούν.
Ο Αλέξης τη βρίσκει ‘’βρίζοντας όσους δε καταλάβαιναν γιατί οι φίλοι του σκορπίστηκαν στους ανέμους….
Ακροβατεί στη παιδική του τόλμη. Φτιάχνει τη προσωπογραφία του μέσα από την άρνηση. Ήταν σεμνός. Ήταν μαθητευόμενος μπακάλης για τον εαυτό του. Πουλούσε τις ζωγραφιές του με βάση τις τότε συλλογικές συμβάσεις που εξασφάλιζε η ΓΣΕΕ για όλους τους εργαζόμενους. Αυτός ο ακατάδεκτος…όταν τον ρωτούσες πόσο πάει το έργο σου τότε σου απαντούσε…. «Για να γίνει αυτό το έργο, θέλει δύο μηνιάτικα ενοίκιο, τη ΔΕΗ, το νερό, οκτώ μακαρονάδες, 5 κιλά κρέας, 2000 δραχμές καπότες για το έιτζ, τόσο η βαζελίνη για τους κωλομπαράδες, έτσι το βγάζω. Κάνω τη σούμα πόσο βγαίνει, τόσο.. Τόσο το πουλάω. Το έβγαλα το μεροκάματο.».
Λίγες μέρες πριν τη… κάνει ο Αλέξης τον είχα ρωτήσει πως θέλει να τον θυμόμαστε….
« Σα μια σφήνα μπηγμένη σε μια καρδιά φίλε…» μου είχε πει αυτό το πλέον εξαίσιο πλάσμα που γνώρισα ποτέ στη ζωή μου.
2/22/2010
Στον φίλο μου Αλέξη Ακριθάκη
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΚΟΥΒΕΝΤΟΛΟΙ
Από τον Νίκο Σταθούλη
Αγαπητέ Νίκο
Η ψυχική μου κατάσταση είναι στα μαύρα της τα χάλια. Η κοινονικωπολιτική γύρω μας είναι σαν τα ερείπια ενός μεγάλου σεισμού. Κι εγώ μόνος έχω κλειστεί στο σπίτι μου και ζωγραφίζω με τον φόβο ενός ισσοροπιστή στο σχοινί του τσίρκου. Γιατί η τέχνη έχει μια ευθύνη.
Η τέχνη έχει την δύναμη να ανατρέψει και κυβερνήσεις. Αυτός είναι και (ο ρόλος) της.
Ο ζωγράφος βλέπει πάντα εξωτερικά. Ο καλλιτέχνης βλέπει εσωτερικά-είναι κάτι σαν την φωτογραφία να αντιστρέφεις το είδωλο.
Η τέχνη έχει και μία υποχρέωση στον πολιτικό τομέα αλλά όχι πολιτικά ενταγμένη. Γιατί ανήκει σε όλους ακόμη και σε αυτούς που δεν την καταλαβαίνουν τέχνη είναι κάτι το σημερινό και το αέναο-όσοι έχουν αυτιά να βλέπουνε και όσοι έχουν μάτια να ακούνε.
Είναι ξημέρωμα. Έχω κουραστεί και εγώ δεν βλέπω-μόνο σκέπτομαι. Και είναι που πριν πολλά χρόνια στο Μιλάνο μου είχε πει ο Ιόλας…”Ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι τυφλός.”
Φιλιά. Αλέξης 22/03/1993
Σίγουρα δεν ήταν από τα ευκολότερα πράγματα που μου ζήτησαν να κάνω : Να ασχοληθώ με τις αυτοκτονίες των φίλων του Αλέξη Ακριθάκη, αλλά και τον αυτοκτονικό τρόπο ζωής του ίδιου του φίλου μου.
Τον Μάρτιο σε μια συνάντησή μας με την γυναίκα της ζωής του και μητέρας της λατρεμένης κόρης τους Χλόης στο μουσείο Κυκλαδικής τέχνης, η Φώφη Ακριθάκη μου είπε ότι “Ο Αλέξης τον θάνατο δεν τον φοβήθηκε ποτέ. Είχε εξοικειωθεί μαζί του. Είχε συμφιλιωθεί.
Σκέφτομαι ότι ο θάνατος είναι το ποσοστό συνειδητής ζωής που αφήνει ο άνθρωπος αχρησιμοποίητο. Ειδικά όταν γεννιέται καλλιτέχνης όπως στην περίπτωση του Αλέξη Ακριθάκη το ποσοστό αυτό τον πνίγει… τον απειλεί.
Ο Αλέξης Ακριθάκης ήταν γεννημένος καλλιτέχνης. Είχε δημιουργήσει έναν ολόδικό του ηθικό δεκάλογο με τον οποίο ξόρκιζε ότι τον ενοχλούσε…ότι άσχημο άλλαζε την καθημερινότητά του.
Μέρα και νύχτα όταν η αδικία γύρω του ασχημονούσε εκείνος γύριζε στις δημιουργίες του. Ήταν μια πράξη καθαρότητας η ζωγραφική του. Ήταν μια πράξη αισθητική. Μα στο βάθος ήταν ηθική. Αφού από μικρό παιδί σχεδόν την αδικία είχε συνηθίσει να την βλέπει σαν μια πράξη ασχήμιας.
Είχα την χάρη να με τιμήσει με την φιλία του τα τελευταία 10 χρόνια της ζωής του. Μια φιλία έντονη η οποία μου επιτρέπει να ισχυριστώ πια σήμερα πως όταν επρόκειτο να θιγεί η ανθρωπιά του, ζητούσε να αντιδράσει σαν οργανισμός πια…να βρίσει…να δημιουργήσει πράγματα που ότι κι αν τους κάνεις δεν λερώνονται με τίποτα : ένα καράβι, μια βαλίτσα, μια σφήνα, ένα τόξο, μια καρδιά…μια μπόλικη δόση ηρωίνης η αλκοόλ στο αίμα του…”Αλέξη παράτα το…αυτοκτονείς…του είχα πει σε μια από τις τελευταίες μας συναντήσεις για να εισπράξω την απάντηση…”Αυτή η πραγματικότητα μπορεί να είναι πιο σύμφωνη με την αλήθεια, μην προσπαθείς να αποδείξεις την αλήθεια…όποιος αποδεικνύει την αλήθεια της κάνει κακό…”
Ο Αλέξης μεταλαβαίνει την σοφία των γραμμών και των εικόνων δίνοντας τους την δύναμη των συμβόλων. Η διαφάνεια του ουρανού τον εμπνέει. Η ελευθερία του υγρού στοιχείου τον συγκλονίζει. Το ταξίδι και η φυγή ήταν νόμοι για τον καλλιτέχνη. Νόμοι που υπαγορεύουν πράξεις με ανάλογη σημασία. Το Φως και το Σκοτάδι είναι το ξεκίνημα και το τέλος της ζωής. Είναι ολόκληρος ο κόσμος “Είναι η επαναστροφή μου πάνω στις αμαρτίες μου που με κάνει καλλιτέχνη” θα μου πει σε μια από τις ατέλειωτες συζητήσεις μας.
Όταν η απελπισία του χτυπούσε το κουδούνι την δεχόταν. Και της αντέτασσε ένα τοξάκι, ένα κυματάκι, μια καρδιά…Δεν εθρήνησε ο Αλέξης στα δύσκολα. Ήξερε να αντιμετωπίζει τις καταστάσεις με την πιο διαυγή, καθαρή σύνθεση που το πνεύμα του μπορούσε να συλλάβει. Από το σύμβολο του ναυαγίου έβγαινε ένα υψηλό δίδαγμα φωτός…
Την έπαθε συχνά και αυτοτιμωρήθηκε αρκετά. Κράτησε όμως ακέραια την φυσιογνωμία του και έριξε στον κόσμο της τέχνης δυο-τρία πράγματα. Αυτή είναι η μεγαλοσύνη του και η τιμιότητά του.
Με τον Αλέξη γνωριστήκαμε το 1984. Μου είχε μιλήσει ο Αλέξανδρος Ιόλας με πάθος για τον Ακριθάκη. Τον θαύμαζε. Πίστευε ότι ήταν ο πλέον αυθεντικός καλλιτέχνης που είχε συναντήσει ποτέ…Την ώρα που κυλούσε η ηρωίνη ή το αλκοόλ στο αίμα του κατέγραφα τις σκέψεις του στο μαγνητόφωνο. Αυτές τις σκέψεις, αυτές τις συζητήσεις από τον “καταραμένο” της γενιάς του (που έβλεπε τους φίλους του να αυτοκτονούν) παρουσιάζονται για πρώτη φορά. Ήταν τέχνη το βρίσιμο. Τέχνη η αστότητά του. Ήξερε να αυτοσαρκάζεται και παθιαζόταν στην αδυναμία του να μην μπορεί να πει τι είναι τέχνη…ήξερε όμως ότι το να είσαι καλλιτέχνης είναι πράξη φονική. “Το πληρώνεις πολύ ακριβά Νίκο…βάστα μην είσαι καλλιτέχνης…Το πληρώνεις πολύ ακριβά”.
Δεν γνωρίζει τι είναι τέχνη. Ξέρει όμως ότι είναι μια αρρώστια…πράξη φονική. Κι ακόμη ότι το πρόβλημα του καλλιτέχνη του ίδιου είναι αυτοκτονικό.
Είναι κατάρα. Αλλά είναι και χυδαίο να βγάζεις λεφτά από την τέχνη. Τα πράγματα είναι μέσα και όχι έξω.
Ο Αλέξης Ακριθάκης αγνοεί την αλήθεια. Όπως και την τέχνη. Είναι ο μόνος τρόπος να εξηγηθεί.
-Αλέξη…γεννήθηκες?
-Εδώ, στο Νέο Ηράκλειο. Με παιδικές μνήμες που καλύπτονται από στάχια.
-Τι ήταν αυτό που σε έκανε παιδί ακόμα να ανακατευθείς με τα χρώματα?
-Τα λαϊκά πανηγύρια.
-Σου άρεσαν τα πανηγύρια από μικρός?
-Το τι ξύλο είχα φάει δεν λέγεται. Το’σκαγα από το σπίτι, όμως το γούσταρα.
-Και η αντίδραση των γονιών σου?
-Θέλανε να πάω στο εργοστάσιο που είχαν οι ίδιοι.
-Η σχέση σου με το εργοστάσιο ποια ήταν?
-Καμιά. Το μισούσα.
-Και η πρώτη σου επαφή πια πρόσωπο με πρόσωπο με την τέχνη?
-Όταν έφυγα από το σπίτι. Πέρασα μια μεγάλη περίοδο στο καφενείο “Βυζάντιο”. Ήταν μαζεμένοι όλοι εκεί τότε. Εκεί γνώρισα τον Χατζιδάκι, τον Μακρή, τον Αργυράκη, την Μαρία Κάλλας, τον Ωνάση…όλοι μαζευόντουσαν εκεί τότε.
-Αυτοί ωστόσο είχαν μία ευθεία διαδρομή ενώ εσύ έκανες συνέχεια ένα σλάλομ.
-Ναι. Αλλά πήγαινα παράλληλα με αυτούς. Διαδρομές οι οποίες ήταν ατέρμονες.
-Αλήθεια, έχεις μαλώσει ποτέ με καλλιτέχνες? Γιατί ξέρω ότι πολλούς τους βρίζεις…
-Μπορεί να τους έχω βρίσει αλλά λίγοι καλλιτέχνες είναι κακοί άνθρωποι.
-Την ύβρη δηλαδή την χρησιμοποιείς μέσα από μια πατίνα χιουμοριστική?
-Πάντα. Γι’αυτό έχω αποτύχει.
-Ποιοι από τους καλλιτέχνες που έζησες κοντά τους είχαν χιούμορ?
-Χιούμορ είχε ο Μάνος Χατζιδάκις. Ο Κώστας Ταχτσής είχε επικίνδυνο χιούμορ, που σημαίνει ότι δεν ήξερες που βρισκόσουνα αν σε έπιανε στο στόμα του. Ο Γιάννης Τσαρούχης είχε κι αυτός επικίνδυνο χιούμορ. Άσε που με είχε καλέσει μα φορά να φάω σπίτι του και δεν έφαγα. Σιχάθηκα. Που δεν σιχαίνομαι, τρώω από κάτω. Πιο βρόμικος άνθρωπος δεν υπήρχε… πολύ βρόμικος…αλλά πολύ καθαρός στα χρώματά του.
-Τι είναι τέχνη Αλέξη?
-Δεν ξέρω
-Γιατί οι καλλιτέχνες δεν μπορούν να πουν τι είναι τέχνη?
-Δεν ξέρω, ειλικρινά. Μια ανάγκη ζωής είναι…είναι μια αρρώστια…δεν έχει υπάρξει καλλιτέχνης που να έχει δώσει ορισμό της τέχνης. Ούτε θα υπάρξει. Έτσι είναι.
-Μήπως το να κινείσαι έξω από τα όρια είναι τέχνη?
-Ναι, αυτό είναι. Μόνο μην ξεχνάς ότι το πρόβλημα του καλλιτέχνη είναι αυτοκτονικό τελείως.
-Είναι λύτρωση να είναι κάποιος καλλιτέχνης?
-Δεν θα το’λεγα λύτρωση θα το’λεγα κατάρα.
-Το πληρώνει ακριβά?
-Ναι. Η φτηνά…αν είναι τίποτα
-Είσαι μποέμ Αλέξη?
-Ξέρω γω…
-Καταραμένο?
-Είμαι. Το έγραφα από πολλά χρόνια στο κουδούνι μου στο Παρίσι.
-Οι μποέμ καλλιτέχνες κυκλοφορούν με κάντιλακ?
-Όχι μωρέ, μια Άλφα Ρομέο έχω μεταχειρισμένη…έχω σπάσει 15 αυτοκίνητα.
-Με πόσα χιλιόμετρα τρέχει το μυαλό σου Αλέξη?
-Δεν κοιμάμαι όλη την νύχτα…και τρέχω με χίλια.
-Μίλησε μου για την παιδαγωγική σου? Τι έμαθες στους μαθητές σου σαν καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου? Γιατί θέλησες να γίνεις καθηγητής?
-Τους έμαθα να βλέπουν τα πράγματα από μέσα τους και όχι να τα απεικονίζουν απέξω τους. Πώς να στο πω…να τα βλέπουνε μέσα τους. Θέλει πολύ δυνατή άσκηση αυτό. Ένα χάϊδεμα θέλει και το καταλάβανε οι μαθητές μου. Ένα άγγιγμα ότι μέσα είναι τα πράγματα δεν είναι έξω.
-Εσύ για να το καταφέρεις αυτό τι χρειάστηκες?
-Ξέρω γω…από 16 χρονών που έφυγα από το σπίτι. Τόσο χρειάστηκε.
-Μια απόφαση μόνο?
-Μια τόλμη θα έλεγα. Ή ένας βιασμός, όχι σε παρθένα…αλλά στον ίδιο μου τον εαυτό.
-Τι ψάχνεις να βρεις Αλέξη?
-Την ουσιαστική έννοια ψάχνω να βρω Νίκο. Γι’αυτό όποτε έχω διδάξει δεν έχω πει ποτέ στους μαθητές μου 10 πράγματα. Πάντα τους λέω ένα. Μόνον ένα. Για να μπορεί να γίνει αφομοιώσιμο μέσα τους, γιατί, αν τους πεις 10, δεν μαθαίνουνε καλά. Και αυτό το είχα ζήσει από την σχολή στο Παρίσι που, εντάξει, μας λέγανε πολλά, αλλά κάθε μέρα που έφευγα κράταγα μόνο ένα πράγμα.
-Είσαι πολύ φειδωλός στις εκθέσεις σου, είσαι πολύ φειδωλός στο έργο σου, δεν παρουσιάζεσαι συχνά, γιατί?
-Δεν έχω λόγο να μιλήσω. Για να βγω να μιλήσω, πρέπει να βρίζω από το πρωί έως το βράδυ. Έβρισα μία φορά, έβρισα δύο και για να βρίσω κάποιον πρέπει να με προκαλέσει.
-Να βρίσεις γιατί?
-Να τους χέσω γαμώτο. Γιατί σε αναγκάζουν να βρίσεις. Το φέρνουν από δω, το φέρνουν από κει, τάχας με μία ευγένεια, αλλά σε φέρνουν μέχρι το λαιμό…αυτοί δεν βρίζουνε, αλλά σε φέρνουνε σε θέση να τους βρίσεις. Σε ενοχλούν στα ίσια. Κοντράρεσαι. Η συμπεριφορά τους είναι χυδαία. Σε κοροϊδεύουν, σε αντιγράφουν. Όταν εσύ έχεις κάνει μια ολόκληρη διαδρομή, και έρχεσαι να βάλεις τρικλοποδιά σε μένα, εγώ δεν έχω τι να σου πω. Εγώ δεν έχω πόδι να σου βάλω τρικλοποδιά εκείνη την ώρα. Διότι εσύ λειτουργείς με ένα σύστημα από πίσω σου, που σε έχει καλύψει πλήρως και εγώ είμαι ένας φτωχός ξεβράκωτος καλλιτέχνης.
-Έχεις μια τρέλα Αλέξη.
-Εγώ έχω τρέλα?
-Την τρέλα του καλλιτέχνη.
-Πάρα πολλές φορές στην ζωή μου η τρέλα έχει λειτουργήσει και μου έχει ταράξει το μυαλό. Θυμάμαι ένα Σάββατο βράδυ που έφευγα και πήγαινα κάπου στην Ξενοκράτους στο Κολονάκι. Θυμάμαι τις αντιδράσεις των πλουσίων που με θέλανε και δεν με γαμήσανε. Ήταν και μια ηδονική θέση δική μου. Τρέλα δηλαδή.
-Είναι τρέλα και τώρα που τολμάς και το λες…
-Δεν ντρέπομαι, γιατί να ντραπώ για πράγματα που έχω κάνει. Εκείνο που με ενοχλεί σε πολλούς είναι ότι έχουν κάνει μύρια όσα και το κρύβουνε.
-Δεν φοβάσαι?
-Τι να φοβηθώ…για να τα πω αυτά δεν φοβάμαι πρώτα το παιδί μου. Γιατί να το πει άλλος στην κόρη μου και να μην της το πω εγώ.
-Έχεις απομονωθεί Αλέξη?
-Ναι για αρκετό καιρό.
-Ποια είναι η αφορμή?
-Δεν θέλω να πω.
Δημοσιεύω αυτή την συνομιλία σαν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα της σκέψης και της φιλοσοφίας του στην καθημερινότητά του.
Είχε υπόσταση η προσωπικότητά του και ας κινδύνευε. Δεν τον ένοιαζε τον Αλέξη πότε θα φύγει ήταν κάθε μέρα έτοιμος για το ταξίδι αυτό. Γιατί από πολύ νωρίς είχε ολοκληρώσει έναν κόσμο τον οποίο είχε διαμορφώσει μόνος του. Ήταν μια αντιμετώπιση του θανάτου αυτή. Όλοι αργά η γρήγορα κάτι αντιτάσσουν στον θάνατο. Άλλος την θρησκεία, άλλος το καθήκον, άλλος την οικογένεια…την θρησκεία…την πατρίδα…την επιστήμη…την επανάσταση…και όπως θα έλεγε ο ποιητής… “Πολλοί αντιτάσσουν στον θάνατο την επιπολαιότητά τους και μόνο, το κρασί η την μεγαλύτερη ηδονή.” Σε όλα μέσα ήταν ο Αλέξης. Αλλά προτιμούσε, λάτρευε το γράψιμο και την ζωγραφική του. Ένα ολόκληρο έργο-κόσμος που ήταν τόσο δεμένο με την ζωή του, τόσο ιερό και τόσο υπάκουο στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης του : “Ο θάνατος έχει αίσθηση και αμεσότητα…είναι μια αστραψιά στο σκοτάδι, έχει μια σπιρτάδα…δεν έχει κουβεντολόι”, θα παρατηρήσει στην εμμονή μου να μετριάσει το αλκοόλ που έβλεπα μέρα τη μέρα να τον σκοτώνει… “Εντάξει μωρέ Νίκο θα την βγάλουμε…”
Ο Ντένης Ζαχαρόπουλος, θεωρητικός τέχνης και φίλος του από τα χρόνια του Βερολίνου σημειώνει στο βιβλίο του : “Αλέξης Ακριθάκης” Εκδόσεις Αδάμ 2006 “Για πολλά χρόνια ο νεαρός Ακριθάκης δεν θα έχει ατελιέ, ούτε καν σπίτι. Ζει διάχυτα και σκόρπια από δω και από κει, αλλά κυρίως ζει δίπλα στον Μακρή, τον Ταχτσή, τον Εμπειρίκο, τον Βαλαωρίτη, τον Σχινά, τον Αραβαντίνου, τον Κουτρουμπούση, τον Πουλικάκο, τον Δενέγρη, τον Γονατά, τον Καρούζο, τον Σαχτούρη, τον Πετρόπουλο, τον Μειμάρη, τον Χέλμη, τη Λυμπεράκη, τον Βαλτινό. Όλοι τους συγγραφείς, και πρώτα απ’όλα ποιητές. Οι καλύτεροι της γενιάς τους, οι πιο αληθινοί.”
Η ζωή του Βερολίνου στα πρώτα χρόνια του ’70, συγκεντρώνει μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και πλούσιες καλλιτεχνικές και πνευματικές κοινότητες στον κόσμο. Συναντήσεις, εκδηλώσεις, εργαστήρια, συζητήσεις, εμπειρίες, χάπενινγκ, εκθέσεις και περιπέτειες, συγκροτούν μια από τις πιο ελευθεριάζουσες, δημιουργικές, φιλελεύθερες και δυναμικές στιγμές στην καλλιτεχνική ιστορία του 20ου αιώνα. Το έργο και η προσωπικότητα του Ακριθάκη θα επέμβουν ριζοσπαστικά σ’αυτό το κλίμα και σύντομα θα δώσουν έναν ιδιαίτερο τόνο και μια λεπτή χροιά στον αυτοσχεδιασμό, την απόγνωση, την φαντασία, την ηδονή, την αυτοκαταστροφικότητα, την αφέλεια, την ανιδιοτέλεια, τον πόνο, το πάθος, τον αυτοσαρκασμό, την μέθη, το γκροτέσκο, το νέο-ντανταιστικό πνεύμα, το παράλογο, την γενναιοδωρία, την παιδικότητα, τη φάρσα, τον έρωτα, την αυτοκτονικότητα, τη φιλία, την αδρεναλίνη, την ατέλειωτη κατανάλωση ενέργειας και την πτώση. Και ι Ακριθάκης δεν προσποιείται. Πέφτει από ψηλά και ξανασηκώνεται, τσαλαπατημένος αλλά με το χαμόγελο, χωρίς δικαιολογίες, περήφανος, ευπροσήγορος μέχρι το τέλος.
Από την φάμπρικα μέχρι τη διαδήλωση, από το τσίρκο μέχρι την κηδεία, από το θέατρο μέχρι τον Καραγκιόζη, από την μέθη μέχρι το δημόσιο χάσιμο του εαυτού, η διάσταση που τον απασχολεί αδιάκοπα αγγίζει μία πρωτόγνωρη, αρχαϊκή δραστηριότητα, που συνιστά μια συνεχή γιορτή, πέρα από κάθε τυπικό και που, όπως κάθε πρωτόγονη και αρχέγονη γιορτή σέρνει το ζώο από μέσα μας στον βωμό της προσφοράς. Είναι, μ’αυτόν τον τρόπο, μοίρασμα της θυσίας και του δώρου που ενσαρκώνει παραδειγματικά και αυτόβουλα η τέχνη και η προσφορά της. “Τέχνη είναι ο βαθύς ο πόνος. Τέχνη είναι ο βαθύς ο έρωτας. Τέχνη είναι το προθανάτιο γέλιο. Τέχνη είμαστε ΕΜΕΙΣ με όλα τα ελαττώματα και τα πάθη. Δεν υπάρχει προτέρημα στη τέχνη.” Γράφει ο Ακριθάκης το 1977.
Ακόμα και αν ο Ακριθάκης έχει ήδη μπλέξει με τα ναρκωτικά από το 1971 στο Βερολίνο, δεν είναι τα ναρκωτικά που εννοεί όταν μιλάει για ελαττώματα και πάθη. Δεν χρειάζεται δικαιολογίες γι’αυτά που κάνει…Δεν είναι ο καλλιτέχνης που παίρνει ναρκωτικά. Ο Ακριθάκης τα χρειάζεται όταν δεν είναι συγκεντρωμένος στην γραφή του έργου του, όταν η καθημερινότητα τον φθείρει και νιώθει τις δυνάμεις του να τον εγκαταλείπουν, τις στιγμές που δεν είναι ένα με τον πόνο και τον έρωτα, όταν δεν θα ήθελε να ξέρει, αλλά δεν μπορεί να αγνοεί την μιζέρια που καραδοκεί σε κάθε γωνιά. Δεν τον φοβίζει ο θάνατος ούτε η αυτοκτονία, αλλά η ψυχική ένδεια, που καταλήγει στην αδυναμία να κρίνει κανείς με απόλυτα και αυστηρά μέτρα τον εαυτό του, στην αδυναμία να φτάσει ως το άκρο της αντοχής όπως ο ακροβάτης. “Φτάνω χαμηλά στον βυθό της ζωής μου με μια μάσκα κι ένα καλάμι”, γράφει σ’ένα σχέδιο στα τετράδιά του.
Η επιμελήτρια τέχνης Μαρία Κοτζαμάνη, με αφορμή την τελευταία του έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τίτλο Α…όπως ΑΚΡΙΘΑΚΗΣ γράφει για το “Εδώ” και το “Επέκεινα” : “Το ταξίδι που έχει μονίμως κατά νου ο καλλιτέχνης είναι το ταξίδι προς την αιώνια σιωπή, προς το άχρονο “Επέκεινα” του θανάτου.
Όλοι οι προβληματική του Ακριθάκη διαμορφώνεται γύρω από τον θανατερό αυτό άξονα. Για να ξορκίσει τις σκοτεινές δυνάμεις του εσωτερικού τρόμου, ο Ακριθάκης επιστρατεύει τον πιο αίθριο λυρισμό των εικόνων του, χρησιμοποιεί τις πιο τρυφερές μνήμες της αθωότητας και της παιδικής ηλικίας.
Έτσι η ωραιοποίηση του τρόμου καταλήγει σε μια συμπαιγνία με τον θάνατο. Τα αποτρόπαια σύμβολα του θανάτου μετατρέπονται σε χαρούμενα και ελκυστικά παιχνίδια : Οι πολύχρωμες βαρκούλες στο “Καρουσέλ” της χαράς μοιάζουν με παιδικά φερετράκια. Τα τρομερά μυστικά των παιδικών αναμνήσεων θάβονται κι αυτά προσεκτικά σε μια σειρά από κουτιά φερετράκια…ο καλλιτέχνης κερδίζει το δικαίωμα της ελευθερίας του, και χρεώνεται το τίμημα της νεκρικής μοναξιάς του. Είναι ένα τραγικό πρόσωπο ο καλλιτέχνης έτσι όπως το εννοεί ο Ακριθάκης. Είναι ένας ζωντανός-νεκρός, καταδικασμένος να βιώνει ταυτόχρονα ο ίδιος την ζωή και τον θάνατό του.”
Είναι Φεβρουάριος του 1990. Ο Αλέξης βρίσκεται ακόμα στο ατελιέ του στην Φιλοθέη. Τον συναντώ με την ηρωίνη να κυλά στο αίμα του. Πάνω στο τραπέζι βρισκόταν μια σακούλα με 50 γραμμάρια. Δεν ήταν σε θέση να κάνουμε συνέντευξη. Ετοίμαζε την έκθεσή του, τα λουλούδια του, φόρο τιμής στους φίλους του που είχαν αυτοκτονήσει. Την επομένη μου στέλνει στο σπίτι ένα γράμμα ζωγραφισμένο με λουλούδια κι αυτό…ίδια λουλούδια των αυτόχειρων φίλων του.
“ Αγαπητέ Νίκο
Μου ζήτησες μια συνέντευξη για την έκθεση με τα λουλούδια στην γκαλερί “7”. Τα λουλούδια στην μνήμη των αυτόχειρων φίλων μου. Λοιπόν αντί για συνέντευξη προτιμώ να σου γράψω αυτό το γράμμα χωρίς να είσαι υποχρεωμένος να το δημοσιεύσεις. Μην φανταστείς πως κι εγώ δεν έχω περάσει τέτοιες σκέψεις. Ζούμε σε μια εποχή που τα πάντα έχουν διαλυθεί.
Το 1960 στο Παρίσι ο Κώστας Μιχαλόπουλος έγραψε ένα ποίημα “ Πάμε να φύγουμε εαυτέ μου “
Ο ποιητής Τάσος Δενέγρης σε κάποιο κείμενό του για τον Γιώργο Μακρή τελείωνε με την εξής φράση “…Η απελπισία θα πρέπει να τον σκότισε, κι έτσι ανέβηκε στην ταράτσα και από κει σκορπίστηκε στους ανέμους.”
Για τον Θάνο Ζευγολάτη δεν έχει γραφτεί τίποτα. Ήτανε φίλος μου και είχε και αυτός έναν ηρωικό θάνατο. Όσο για τον Σπύρο Κοντολέον, πήρε το υδροκυάνιο μέσα σε σουμάδα και είπε στην μάνα του “ Στην υγειά σου μάνα.”
Νίκο μου τα λουλούδια είναι μια καινούρια δουλειά μου. Κάποιο πρωί μόνος στο σπίτι έπινα το τσάι μου. Την προηγούμενη μια φίλη είχε φέρει γλαδιόλες. Τις αντιπαθώ. Αλλά δεν ξέρω πώς μου ήρθε η ιδέα να ζωγραφίσω λουλούδια που δεν αγαπώ. Έτσι άρχισα κάθε μέρα να πηγαίνω στο ανθοπωλείο της γειτονιάς μου να αγοράζω ένα λουλούδι αντιπαθητικό κατ’εμέ και να το ζωγραφίζω. Μέρα με την μέρα όμως κατάλαβα πως αυτά τα λουλούδια παίρνανε μια παραμόρφωση, και έβγαινε μια μοναξιά, κάτι υάκινθοι γίνονταν νεκρικοί.
Άρχισε ο μεγάλος προβληματισμός, που βρίσκομαι? ΤΙ κάνω? Γιατί ζωγραφίζω? Τα πρώτα λουλούδια τα έσκισα. Και θέλω να σου τελειώσω αυτό το γράμμα με μια φράση του Κώστα Καρυωτάκη “…που σβήνουμε όλοι, φεύγουμε έτσι νέοι, σχεδόν παιδιά.”
Νίκο σε φιλώ. Αλέξης
Από τον Νίκο Σταθούλη
Αγαπητέ Νίκο
Η ψυχική μου κατάσταση είναι στα μαύρα της τα χάλια. Η κοινονικωπολιτική γύρω μας είναι σαν τα ερείπια ενός μεγάλου σεισμού. Κι εγώ μόνος έχω κλειστεί στο σπίτι μου και ζωγραφίζω με τον φόβο ενός ισσοροπιστή στο σχοινί του τσίρκου. Γιατί η τέχνη έχει μια ευθύνη.
Η τέχνη έχει την δύναμη να ανατρέψει και κυβερνήσεις. Αυτός είναι και (ο ρόλος) της.
Ο ζωγράφος βλέπει πάντα εξωτερικά. Ο καλλιτέχνης βλέπει εσωτερικά-είναι κάτι σαν την φωτογραφία να αντιστρέφεις το είδωλο.
Η τέχνη έχει και μία υποχρέωση στον πολιτικό τομέα αλλά όχι πολιτικά ενταγμένη. Γιατί ανήκει σε όλους ακόμη και σε αυτούς που δεν την καταλαβαίνουν τέχνη είναι κάτι το σημερινό και το αέναο-όσοι έχουν αυτιά να βλέπουνε και όσοι έχουν μάτια να ακούνε.
Είναι ξημέρωμα. Έχω κουραστεί και εγώ δεν βλέπω-μόνο σκέπτομαι. Και είναι που πριν πολλά χρόνια στο Μιλάνο μου είχε πει ο Ιόλας…”Ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι τυφλός.”
Φιλιά. Αλέξης 22/03/1993
Σίγουρα δεν ήταν από τα ευκολότερα πράγματα που μου ζήτησαν να κάνω : Να ασχοληθώ με τις αυτοκτονίες των φίλων του Αλέξη Ακριθάκη, αλλά και τον αυτοκτονικό τρόπο ζωής του ίδιου του φίλου μου.
Τον Μάρτιο σε μια συνάντησή μας με την γυναίκα της ζωής του και μητέρας της λατρεμένης κόρης τους Χλόης στο μουσείο Κυκλαδικής τέχνης, η Φώφη Ακριθάκη μου είπε ότι “Ο Αλέξης τον θάνατο δεν τον φοβήθηκε ποτέ. Είχε εξοικειωθεί μαζί του. Είχε συμφιλιωθεί.
Σκέφτομαι ότι ο θάνατος είναι το ποσοστό συνειδητής ζωής που αφήνει ο άνθρωπος αχρησιμοποίητο. Ειδικά όταν γεννιέται καλλιτέχνης όπως στην περίπτωση του Αλέξη Ακριθάκη το ποσοστό αυτό τον πνίγει… τον απειλεί.
Ο Αλέξης Ακριθάκης ήταν γεννημένος καλλιτέχνης. Είχε δημιουργήσει έναν ολόδικό του ηθικό δεκάλογο με τον οποίο ξόρκιζε ότι τον ενοχλούσε…ότι άσχημο άλλαζε την καθημερινότητά του.
Μέρα και νύχτα όταν η αδικία γύρω του ασχημονούσε εκείνος γύριζε στις δημιουργίες του. Ήταν μια πράξη καθαρότητας η ζωγραφική του. Ήταν μια πράξη αισθητική. Μα στο βάθος ήταν ηθική. Αφού από μικρό παιδί σχεδόν την αδικία είχε συνηθίσει να την βλέπει σαν μια πράξη ασχήμιας.
Είχα την χάρη να με τιμήσει με την φιλία του τα τελευταία 10 χρόνια της ζωής του. Μια φιλία έντονη η οποία μου επιτρέπει να ισχυριστώ πια σήμερα πως όταν επρόκειτο να θιγεί η ανθρωπιά του, ζητούσε να αντιδράσει σαν οργανισμός πια…να βρίσει…να δημιουργήσει πράγματα που ότι κι αν τους κάνεις δεν λερώνονται με τίποτα : ένα καράβι, μια βαλίτσα, μια σφήνα, ένα τόξο, μια καρδιά…μια μπόλικη δόση ηρωίνης η αλκοόλ στο αίμα του…”Αλέξη παράτα το…αυτοκτονείς…του είχα πει σε μια από τις τελευταίες μας συναντήσεις για να εισπράξω την απάντηση…”Αυτή η πραγματικότητα μπορεί να είναι πιο σύμφωνη με την αλήθεια, μην προσπαθείς να αποδείξεις την αλήθεια…όποιος αποδεικνύει την αλήθεια της κάνει κακό…”
Ο Αλέξης μεταλαβαίνει την σοφία των γραμμών και των εικόνων δίνοντας τους την δύναμη των συμβόλων. Η διαφάνεια του ουρανού τον εμπνέει. Η ελευθερία του υγρού στοιχείου τον συγκλονίζει. Το ταξίδι και η φυγή ήταν νόμοι για τον καλλιτέχνη. Νόμοι που υπαγορεύουν πράξεις με ανάλογη σημασία. Το Φως και το Σκοτάδι είναι το ξεκίνημα και το τέλος της ζωής. Είναι ολόκληρος ο κόσμος “Είναι η επαναστροφή μου πάνω στις αμαρτίες μου που με κάνει καλλιτέχνη” θα μου πει σε μια από τις ατέλειωτες συζητήσεις μας.
Όταν η απελπισία του χτυπούσε το κουδούνι την δεχόταν. Και της αντέτασσε ένα τοξάκι, ένα κυματάκι, μια καρδιά…Δεν εθρήνησε ο Αλέξης στα δύσκολα. Ήξερε να αντιμετωπίζει τις καταστάσεις με την πιο διαυγή, καθαρή σύνθεση που το πνεύμα του μπορούσε να συλλάβει. Από το σύμβολο του ναυαγίου έβγαινε ένα υψηλό δίδαγμα φωτός…
Την έπαθε συχνά και αυτοτιμωρήθηκε αρκετά. Κράτησε όμως ακέραια την φυσιογνωμία του και έριξε στον κόσμο της τέχνης δυο-τρία πράγματα. Αυτή είναι η μεγαλοσύνη του και η τιμιότητά του.
Με τον Αλέξη γνωριστήκαμε το 1984. Μου είχε μιλήσει ο Αλέξανδρος Ιόλας με πάθος για τον Ακριθάκη. Τον θαύμαζε. Πίστευε ότι ήταν ο πλέον αυθεντικός καλλιτέχνης που είχε συναντήσει ποτέ…Την ώρα που κυλούσε η ηρωίνη ή το αλκοόλ στο αίμα του κατέγραφα τις σκέψεις του στο μαγνητόφωνο. Αυτές τις σκέψεις, αυτές τις συζητήσεις από τον “καταραμένο” της γενιάς του (που έβλεπε τους φίλους του να αυτοκτονούν) παρουσιάζονται για πρώτη φορά. Ήταν τέχνη το βρίσιμο. Τέχνη η αστότητά του. Ήξερε να αυτοσαρκάζεται και παθιαζόταν στην αδυναμία του να μην μπορεί να πει τι είναι τέχνη…ήξερε όμως ότι το να είσαι καλλιτέχνης είναι πράξη φονική. “Το πληρώνεις πολύ ακριβά Νίκο…βάστα μην είσαι καλλιτέχνης…Το πληρώνεις πολύ ακριβά”.
Δεν γνωρίζει τι είναι τέχνη. Ξέρει όμως ότι είναι μια αρρώστια…πράξη φονική. Κι ακόμη ότι το πρόβλημα του καλλιτέχνη του ίδιου είναι αυτοκτονικό.
Είναι κατάρα. Αλλά είναι και χυδαίο να βγάζεις λεφτά από την τέχνη. Τα πράγματα είναι μέσα και όχι έξω.
Ο Αλέξης Ακριθάκης αγνοεί την αλήθεια. Όπως και την τέχνη. Είναι ο μόνος τρόπος να εξηγηθεί.
-Αλέξη…γεννήθηκες?
-Εδώ, στο Νέο Ηράκλειο. Με παιδικές μνήμες που καλύπτονται από στάχια.
-Τι ήταν αυτό που σε έκανε παιδί ακόμα να ανακατευθείς με τα χρώματα?
-Τα λαϊκά πανηγύρια.
-Σου άρεσαν τα πανηγύρια από μικρός?
-Το τι ξύλο είχα φάει δεν λέγεται. Το’σκαγα από το σπίτι, όμως το γούσταρα.
-Και η αντίδραση των γονιών σου?
-Θέλανε να πάω στο εργοστάσιο που είχαν οι ίδιοι.
-Η σχέση σου με το εργοστάσιο ποια ήταν?
-Καμιά. Το μισούσα.
-Και η πρώτη σου επαφή πια πρόσωπο με πρόσωπο με την τέχνη?
-Όταν έφυγα από το σπίτι. Πέρασα μια μεγάλη περίοδο στο καφενείο “Βυζάντιο”. Ήταν μαζεμένοι όλοι εκεί τότε. Εκεί γνώρισα τον Χατζιδάκι, τον Μακρή, τον Αργυράκη, την Μαρία Κάλλας, τον Ωνάση…όλοι μαζευόντουσαν εκεί τότε.
-Αυτοί ωστόσο είχαν μία ευθεία διαδρομή ενώ εσύ έκανες συνέχεια ένα σλάλομ.
-Ναι. Αλλά πήγαινα παράλληλα με αυτούς. Διαδρομές οι οποίες ήταν ατέρμονες.
-Αλήθεια, έχεις μαλώσει ποτέ με καλλιτέχνες? Γιατί ξέρω ότι πολλούς τους βρίζεις…
-Μπορεί να τους έχω βρίσει αλλά λίγοι καλλιτέχνες είναι κακοί άνθρωποι.
-Την ύβρη δηλαδή την χρησιμοποιείς μέσα από μια πατίνα χιουμοριστική?
-Πάντα. Γι’αυτό έχω αποτύχει.
-Ποιοι από τους καλλιτέχνες που έζησες κοντά τους είχαν χιούμορ?
-Χιούμορ είχε ο Μάνος Χατζιδάκις. Ο Κώστας Ταχτσής είχε επικίνδυνο χιούμορ, που σημαίνει ότι δεν ήξερες που βρισκόσουνα αν σε έπιανε στο στόμα του. Ο Γιάννης Τσαρούχης είχε κι αυτός επικίνδυνο χιούμορ. Άσε που με είχε καλέσει μα φορά να φάω σπίτι του και δεν έφαγα. Σιχάθηκα. Που δεν σιχαίνομαι, τρώω από κάτω. Πιο βρόμικος άνθρωπος δεν υπήρχε… πολύ βρόμικος…αλλά πολύ καθαρός στα χρώματά του.
-Τι είναι τέχνη Αλέξη?
-Δεν ξέρω
-Γιατί οι καλλιτέχνες δεν μπορούν να πουν τι είναι τέχνη?
-Δεν ξέρω, ειλικρινά. Μια ανάγκη ζωής είναι…είναι μια αρρώστια…δεν έχει υπάρξει καλλιτέχνης που να έχει δώσει ορισμό της τέχνης. Ούτε θα υπάρξει. Έτσι είναι.
-Μήπως το να κινείσαι έξω από τα όρια είναι τέχνη?
-Ναι, αυτό είναι. Μόνο μην ξεχνάς ότι το πρόβλημα του καλλιτέχνη είναι αυτοκτονικό τελείως.
-Είναι λύτρωση να είναι κάποιος καλλιτέχνης?
-Δεν θα το’λεγα λύτρωση θα το’λεγα κατάρα.
-Το πληρώνει ακριβά?
-Ναι. Η φτηνά…αν είναι τίποτα
-Είσαι μποέμ Αλέξη?
-Ξέρω γω…
-Καταραμένο?
-Είμαι. Το έγραφα από πολλά χρόνια στο κουδούνι μου στο Παρίσι.
-Οι μποέμ καλλιτέχνες κυκλοφορούν με κάντιλακ?
-Όχι μωρέ, μια Άλφα Ρομέο έχω μεταχειρισμένη…έχω σπάσει 15 αυτοκίνητα.
-Με πόσα χιλιόμετρα τρέχει το μυαλό σου Αλέξη?
-Δεν κοιμάμαι όλη την νύχτα…και τρέχω με χίλια.
-Μίλησε μου για την παιδαγωγική σου? Τι έμαθες στους μαθητές σου σαν καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου? Γιατί θέλησες να γίνεις καθηγητής?
-Τους έμαθα να βλέπουν τα πράγματα από μέσα τους και όχι να τα απεικονίζουν απέξω τους. Πώς να στο πω…να τα βλέπουνε μέσα τους. Θέλει πολύ δυνατή άσκηση αυτό. Ένα χάϊδεμα θέλει και το καταλάβανε οι μαθητές μου. Ένα άγγιγμα ότι μέσα είναι τα πράγματα δεν είναι έξω.
-Εσύ για να το καταφέρεις αυτό τι χρειάστηκες?
-Ξέρω γω…από 16 χρονών που έφυγα από το σπίτι. Τόσο χρειάστηκε.
-Μια απόφαση μόνο?
-Μια τόλμη θα έλεγα. Ή ένας βιασμός, όχι σε παρθένα…αλλά στον ίδιο μου τον εαυτό.
-Τι ψάχνεις να βρεις Αλέξη?
-Την ουσιαστική έννοια ψάχνω να βρω Νίκο. Γι’αυτό όποτε έχω διδάξει δεν έχω πει ποτέ στους μαθητές μου 10 πράγματα. Πάντα τους λέω ένα. Μόνον ένα. Για να μπορεί να γίνει αφομοιώσιμο μέσα τους, γιατί, αν τους πεις 10, δεν μαθαίνουνε καλά. Και αυτό το είχα ζήσει από την σχολή στο Παρίσι που, εντάξει, μας λέγανε πολλά, αλλά κάθε μέρα που έφευγα κράταγα μόνο ένα πράγμα.
-Είσαι πολύ φειδωλός στις εκθέσεις σου, είσαι πολύ φειδωλός στο έργο σου, δεν παρουσιάζεσαι συχνά, γιατί?
-Δεν έχω λόγο να μιλήσω. Για να βγω να μιλήσω, πρέπει να βρίζω από το πρωί έως το βράδυ. Έβρισα μία φορά, έβρισα δύο και για να βρίσω κάποιον πρέπει να με προκαλέσει.
-Να βρίσεις γιατί?
-Να τους χέσω γαμώτο. Γιατί σε αναγκάζουν να βρίσεις. Το φέρνουν από δω, το φέρνουν από κει, τάχας με μία ευγένεια, αλλά σε φέρνουν μέχρι το λαιμό…αυτοί δεν βρίζουνε, αλλά σε φέρνουνε σε θέση να τους βρίσεις. Σε ενοχλούν στα ίσια. Κοντράρεσαι. Η συμπεριφορά τους είναι χυδαία. Σε κοροϊδεύουν, σε αντιγράφουν. Όταν εσύ έχεις κάνει μια ολόκληρη διαδρομή, και έρχεσαι να βάλεις τρικλοποδιά σε μένα, εγώ δεν έχω τι να σου πω. Εγώ δεν έχω πόδι να σου βάλω τρικλοποδιά εκείνη την ώρα. Διότι εσύ λειτουργείς με ένα σύστημα από πίσω σου, που σε έχει καλύψει πλήρως και εγώ είμαι ένας φτωχός ξεβράκωτος καλλιτέχνης.
-Έχεις μια τρέλα Αλέξη.
-Εγώ έχω τρέλα?
-Την τρέλα του καλλιτέχνη.
-Πάρα πολλές φορές στην ζωή μου η τρέλα έχει λειτουργήσει και μου έχει ταράξει το μυαλό. Θυμάμαι ένα Σάββατο βράδυ που έφευγα και πήγαινα κάπου στην Ξενοκράτους στο Κολονάκι. Θυμάμαι τις αντιδράσεις των πλουσίων που με θέλανε και δεν με γαμήσανε. Ήταν και μια ηδονική θέση δική μου. Τρέλα δηλαδή.
-Είναι τρέλα και τώρα που τολμάς και το λες…
-Δεν ντρέπομαι, γιατί να ντραπώ για πράγματα που έχω κάνει. Εκείνο που με ενοχλεί σε πολλούς είναι ότι έχουν κάνει μύρια όσα και το κρύβουνε.
-Δεν φοβάσαι?
-Τι να φοβηθώ…για να τα πω αυτά δεν φοβάμαι πρώτα το παιδί μου. Γιατί να το πει άλλος στην κόρη μου και να μην της το πω εγώ.
-Έχεις απομονωθεί Αλέξη?
-Ναι για αρκετό καιρό.
-Ποια είναι η αφορμή?
-Δεν θέλω να πω.
Δημοσιεύω αυτή την συνομιλία σαν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα της σκέψης και της φιλοσοφίας του στην καθημερινότητά του.
Είχε υπόσταση η προσωπικότητά του και ας κινδύνευε. Δεν τον ένοιαζε τον Αλέξη πότε θα φύγει ήταν κάθε μέρα έτοιμος για το ταξίδι αυτό. Γιατί από πολύ νωρίς είχε ολοκληρώσει έναν κόσμο τον οποίο είχε διαμορφώσει μόνος του. Ήταν μια αντιμετώπιση του θανάτου αυτή. Όλοι αργά η γρήγορα κάτι αντιτάσσουν στον θάνατο. Άλλος την θρησκεία, άλλος το καθήκον, άλλος την οικογένεια…την θρησκεία…την πατρίδα…την επιστήμη…την επανάσταση…και όπως θα έλεγε ο ποιητής… “Πολλοί αντιτάσσουν στον θάνατο την επιπολαιότητά τους και μόνο, το κρασί η την μεγαλύτερη ηδονή.” Σε όλα μέσα ήταν ο Αλέξης. Αλλά προτιμούσε, λάτρευε το γράψιμο και την ζωγραφική του. Ένα ολόκληρο έργο-κόσμος που ήταν τόσο δεμένο με την ζωή του, τόσο ιερό και τόσο υπάκουο στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης του : “Ο θάνατος έχει αίσθηση και αμεσότητα…είναι μια αστραψιά στο σκοτάδι, έχει μια σπιρτάδα…δεν έχει κουβεντολόι”, θα παρατηρήσει στην εμμονή μου να μετριάσει το αλκοόλ που έβλεπα μέρα τη μέρα να τον σκοτώνει… “Εντάξει μωρέ Νίκο θα την βγάλουμε…”
Ο Ντένης Ζαχαρόπουλος, θεωρητικός τέχνης και φίλος του από τα χρόνια του Βερολίνου σημειώνει στο βιβλίο του : “Αλέξης Ακριθάκης” Εκδόσεις Αδάμ 2006 “Για πολλά χρόνια ο νεαρός Ακριθάκης δεν θα έχει ατελιέ, ούτε καν σπίτι. Ζει διάχυτα και σκόρπια από δω και από κει, αλλά κυρίως ζει δίπλα στον Μακρή, τον Ταχτσή, τον Εμπειρίκο, τον Βαλαωρίτη, τον Σχινά, τον Αραβαντίνου, τον Κουτρουμπούση, τον Πουλικάκο, τον Δενέγρη, τον Γονατά, τον Καρούζο, τον Σαχτούρη, τον Πετρόπουλο, τον Μειμάρη, τον Χέλμη, τη Λυμπεράκη, τον Βαλτινό. Όλοι τους συγγραφείς, και πρώτα απ’όλα ποιητές. Οι καλύτεροι της γενιάς τους, οι πιο αληθινοί.”
Η ζωή του Βερολίνου στα πρώτα χρόνια του ’70, συγκεντρώνει μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και πλούσιες καλλιτεχνικές και πνευματικές κοινότητες στον κόσμο. Συναντήσεις, εκδηλώσεις, εργαστήρια, συζητήσεις, εμπειρίες, χάπενινγκ, εκθέσεις και περιπέτειες, συγκροτούν μια από τις πιο ελευθεριάζουσες, δημιουργικές, φιλελεύθερες και δυναμικές στιγμές στην καλλιτεχνική ιστορία του 20ου αιώνα. Το έργο και η προσωπικότητα του Ακριθάκη θα επέμβουν ριζοσπαστικά σ’αυτό το κλίμα και σύντομα θα δώσουν έναν ιδιαίτερο τόνο και μια λεπτή χροιά στον αυτοσχεδιασμό, την απόγνωση, την φαντασία, την ηδονή, την αυτοκαταστροφικότητα, την αφέλεια, την ανιδιοτέλεια, τον πόνο, το πάθος, τον αυτοσαρκασμό, την μέθη, το γκροτέσκο, το νέο-ντανταιστικό πνεύμα, το παράλογο, την γενναιοδωρία, την παιδικότητα, τη φάρσα, τον έρωτα, την αυτοκτονικότητα, τη φιλία, την αδρεναλίνη, την ατέλειωτη κατανάλωση ενέργειας και την πτώση. Και ι Ακριθάκης δεν προσποιείται. Πέφτει από ψηλά και ξανασηκώνεται, τσαλαπατημένος αλλά με το χαμόγελο, χωρίς δικαιολογίες, περήφανος, ευπροσήγορος μέχρι το τέλος.
Από την φάμπρικα μέχρι τη διαδήλωση, από το τσίρκο μέχρι την κηδεία, από το θέατρο μέχρι τον Καραγκιόζη, από την μέθη μέχρι το δημόσιο χάσιμο του εαυτού, η διάσταση που τον απασχολεί αδιάκοπα αγγίζει μία πρωτόγνωρη, αρχαϊκή δραστηριότητα, που συνιστά μια συνεχή γιορτή, πέρα από κάθε τυπικό και που, όπως κάθε πρωτόγονη και αρχέγονη γιορτή σέρνει το ζώο από μέσα μας στον βωμό της προσφοράς. Είναι, μ’αυτόν τον τρόπο, μοίρασμα της θυσίας και του δώρου που ενσαρκώνει παραδειγματικά και αυτόβουλα η τέχνη και η προσφορά της. “Τέχνη είναι ο βαθύς ο πόνος. Τέχνη είναι ο βαθύς ο έρωτας. Τέχνη είναι το προθανάτιο γέλιο. Τέχνη είμαστε ΕΜΕΙΣ με όλα τα ελαττώματα και τα πάθη. Δεν υπάρχει προτέρημα στη τέχνη.” Γράφει ο Ακριθάκης το 1977.
Ακόμα και αν ο Ακριθάκης έχει ήδη μπλέξει με τα ναρκωτικά από το 1971 στο Βερολίνο, δεν είναι τα ναρκωτικά που εννοεί όταν μιλάει για ελαττώματα και πάθη. Δεν χρειάζεται δικαιολογίες γι’αυτά που κάνει…Δεν είναι ο καλλιτέχνης που παίρνει ναρκωτικά. Ο Ακριθάκης τα χρειάζεται όταν δεν είναι συγκεντρωμένος στην γραφή του έργου του, όταν η καθημερινότητα τον φθείρει και νιώθει τις δυνάμεις του να τον εγκαταλείπουν, τις στιγμές που δεν είναι ένα με τον πόνο και τον έρωτα, όταν δεν θα ήθελε να ξέρει, αλλά δεν μπορεί να αγνοεί την μιζέρια που καραδοκεί σε κάθε γωνιά. Δεν τον φοβίζει ο θάνατος ούτε η αυτοκτονία, αλλά η ψυχική ένδεια, που καταλήγει στην αδυναμία να κρίνει κανείς με απόλυτα και αυστηρά μέτρα τον εαυτό του, στην αδυναμία να φτάσει ως το άκρο της αντοχής όπως ο ακροβάτης. “Φτάνω χαμηλά στον βυθό της ζωής μου με μια μάσκα κι ένα καλάμι”, γράφει σ’ένα σχέδιο στα τετράδιά του.
Η επιμελήτρια τέχνης Μαρία Κοτζαμάνη, με αφορμή την τελευταία του έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τίτλο Α…όπως ΑΚΡΙΘΑΚΗΣ γράφει για το “Εδώ” και το “Επέκεινα” : “Το ταξίδι που έχει μονίμως κατά νου ο καλλιτέχνης είναι το ταξίδι προς την αιώνια σιωπή, προς το άχρονο “Επέκεινα” του θανάτου.
Όλοι οι προβληματική του Ακριθάκη διαμορφώνεται γύρω από τον θανατερό αυτό άξονα. Για να ξορκίσει τις σκοτεινές δυνάμεις του εσωτερικού τρόμου, ο Ακριθάκης επιστρατεύει τον πιο αίθριο λυρισμό των εικόνων του, χρησιμοποιεί τις πιο τρυφερές μνήμες της αθωότητας και της παιδικής ηλικίας.
Έτσι η ωραιοποίηση του τρόμου καταλήγει σε μια συμπαιγνία με τον θάνατο. Τα αποτρόπαια σύμβολα του θανάτου μετατρέπονται σε χαρούμενα και ελκυστικά παιχνίδια : Οι πολύχρωμες βαρκούλες στο “Καρουσέλ” της χαράς μοιάζουν με παιδικά φερετράκια. Τα τρομερά μυστικά των παιδικών αναμνήσεων θάβονται κι αυτά προσεκτικά σε μια σειρά από κουτιά φερετράκια…ο καλλιτέχνης κερδίζει το δικαίωμα της ελευθερίας του, και χρεώνεται το τίμημα της νεκρικής μοναξιάς του. Είναι ένα τραγικό πρόσωπο ο καλλιτέχνης έτσι όπως το εννοεί ο Ακριθάκης. Είναι ένας ζωντανός-νεκρός, καταδικασμένος να βιώνει ταυτόχρονα ο ίδιος την ζωή και τον θάνατό του.”
Είναι Φεβρουάριος του 1990. Ο Αλέξης βρίσκεται ακόμα στο ατελιέ του στην Φιλοθέη. Τον συναντώ με την ηρωίνη να κυλά στο αίμα του. Πάνω στο τραπέζι βρισκόταν μια σακούλα με 50 γραμμάρια. Δεν ήταν σε θέση να κάνουμε συνέντευξη. Ετοίμαζε την έκθεσή του, τα λουλούδια του, φόρο τιμής στους φίλους του που είχαν αυτοκτονήσει. Την επομένη μου στέλνει στο σπίτι ένα γράμμα ζωγραφισμένο με λουλούδια κι αυτό…ίδια λουλούδια των αυτόχειρων φίλων του.
“ Αγαπητέ Νίκο
Μου ζήτησες μια συνέντευξη για την έκθεση με τα λουλούδια στην γκαλερί “7”. Τα λουλούδια στην μνήμη των αυτόχειρων φίλων μου. Λοιπόν αντί για συνέντευξη προτιμώ να σου γράψω αυτό το γράμμα χωρίς να είσαι υποχρεωμένος να το δημοσιεύσεις. Μην φανταστείς πως κι εγώ δεν έχω περάσει τέτοιες σκέψεις. Ζούμε σε μια εποχή που τα πάντα έχουν διαλυθεί.
Το 1960 στο Παρίσι ο Κώστας Μιχαλόπουλος έγραψε ένα ποίημα “ Πάμε να φύγουμε εαυτέ μου “
Ο ποιητής Τάσος Δενέγρης σε κάποιο κείμενό του για τον Γιώργο Μακρή τελείωνε με την εξής φράση “…Η απελπισία θα πρέπει να τον σκότισε, κι έτσι ανέβηκε στην ταράτσα και από κει σκορπίστηκε στους ανέμους.”
Για τον Θάνο Ζευγολάτη δεν έχει γραφτεί τίποτα. Ήτανε φίλος μου και είχε και αυτός έναν ηρωικό θάνατο. Όσο για τον Σπύρο Κοντολέον, πήρε το υδροκυάνιο μέσα σε σουμάδα και είπε στην μάνα του “ Στην υγειά σου μάνα.”
Νίκο μου τα λουλούδια είναι μια καινούρια δουλειά μου. Κάποιο πρωί μόνος στο σπίτι έπινα το τσάι μου. Την προηγούμενη μια φίλη είχε φέρει γλαδιόλες. Τις αντιπαθώ. Αλλά δεν ξέρω πώς μου ήρθε η ιδέα να ζωγραφίσω λουλούδια που δεν αγαπώ. Έτσι άρχισα κάθε μέρα να πηγαίνω στο ανθοπωλείο της γειτονιάς μου να αγοράζω ένα λουλούδι αντιπαθητικό κατ’εμέ και να το ζωγραφίζω. Μέρα με την μέρα όμως κατάλαβα πως αυτά τα λουλούδια παίρνανε μια παραμόρφωση, και έβγαινε μια μοναξιά, κάτι υάκινθοι γίνονταν νεκρικοί.
Άρχισε ο μεγάλος προβληματισμός, που βρίσκομαι? ΤΙ κάνω? Γιατί ζωγραφίζω? Τα πρώτα λουλούδια τα έσκισα. Και θέλω να σου τελειώσω αυτό το γράμμα με μια φράση του Κώστα Καρυωτάκη “…που σβήνουμε όλοι, φεύγουμε έτσι νέοι, σχεδόν παιδιά.”
Νίκο σε φιλώ. Αλέξης
1980: ANDY WARHOL HIRES JAY SHRIVER.
Shriver became one of Warhol's painting assistants. (DD48)
AUTUMN 1980: HOLLY WOODLAWN RETURNS TO NEW YORK.
HOLLY WOODLAWN left Florida, flew back to New York, and got a job as coat-check girl at LEWIS FREEDMAN’s club S.N.A.F.U. (meaning “situation normal: all fouled up”).
Holly visited Andy at the Factory and he took a photograph of her cock with his Polaroid camera. Eventually, she revived her cabaret act, performing at SNAFU. On opening night, unable to get a cab, she hitchhiked to the club and made a dramatic entrance in the back of a white pick up truck. (HW291-2)
1980: JOE DALLESANDRO LEAVES EUROPE.
Joe Dallesandro moved back to New York to try to get his life together and to quit taking drugs and alcohol.
Dallesandro moved in with his father whose method for detoxing him was to feed him booze until he fell down in order to prevent him from feeling the pain of drug withdrawal.
Joe’s biological mother was also having problems and contacted Joe. She wanted to move from Seattle where she was now living to Oakland to be near her two children from her second marriage. Together Joe and his mother drove to Oakland in a trailer “drinking their troubles into oblivion”.
Joe Dallesandro:
“I think we were doing about a half gallon of vodka per day... and that was just for the afternoon. Later on we’d have another half gallon to try and finish for the evening.”(JOE30)
NOV. 1980: ANDY WARHOL MEETS JON GOULD.
Andy Warhol & Jon Gould
(ca. 1982)
Andy Warhol met twenty-seven year old JON GOULD through Chris Makos. Chris had met Gould at the baths although he neglected to tell Warhol that at the time. After JED JOHNSON split up with Warhol, Gould became Warhol's boyfriend. (BC439)
Jon Gould broke up with Warhol in September 1985 . Towards the end of their relationship, Andy started seeing a nineteen year old named Sam Bolton who Warhol gave a job to as Fred Hughes' assistant. (DD52) Sam denied ever having sex with Andy. It is unknown whether Warhol ever had sex with Gould, although Gould did stay with Andy in his townhouse.
Sam Bolton, Dolly Parton & Andy Warhol
DEC. 21, 1980: ANDY WARHOL AND JED JOHNSON BREAK UP.
The day after Andy split up with Jed Johnson, he asked Brigid Berlin to send Jon Gould a dozen red roses at his office. When Jon rang to thank him, Warhol instructed Brigid to send Jon a dozen roses every day. After two weeks, Gould asked his friend Chris Makos to "get Andy to stop; the roses were embarrassing him at work." (BC438-9)
DEC. 25, 1980: GREGORY BATTCOCK DIES.
The body of GREGORY BATTCOCK - art professor, critic, columnist, and star of HORSE - was found on the balcony of his tenth floor condominium apartment in San Juan, Puerto Rico. He had been stabbed 102 times. (He had a reputation for picking up rough trade.) (DB404)
1981
BEGINNING 1981: LOU REED CLEANS UP.
Lou went to twelve step fellowships - NA and AA - to help him give up drugs. (LR322)
1981: JOE DALLESANDRO CLEANS UP.
Joe moved to LA and stopped drinking by going to AA meetings. He worked as a chauffeur for a sedan-limo service and tried to revive his acting career. (JOE30)
MARCH 1981: BOB COLACELLO HIRES DORIA REAGAN.
BOB COLACELLO hired RONALD REAGAN'S daughter in law, Doria, as his secretary. Her husband, Ron Reagan was a ballet dancer with the Joffrey and his "salary was a pittance". (BC450)
MARCH 1981: FRED HUGHES ATTACKS ANDY WARHOL.
FRED HUGHES attacked Andy Warhol in Paris where Fred, Andy and Bob Colacello had gone to attend Nelson Seabra's Red Ball. (BC455)
ca. JUNE 1981: ANDY WARHOL GETS PNEUMONIA.
Andy Warhol was diagnosed with "walking pneumonia" by his doctor, Dr. Cox. (BC441) FRED HUGHES and BOB COLACELLO went on a planned promotional trip for INTERVIEW magazine to the West Coast without Warhol. Fred Hughes' erratic behaviour became increasingly noticeable.(BC454)
1981: HOLLY WOODLAWN STARS IN ORTON'S PLAY.
HOLLY WOODLAWN appeared as Geraldine in Joe Orton’s What the Butler Saw with porn star HARRY REEMS, but the show flopped. Not long afterward, she was offered the part of Googie Gomez in an off-Broadway production of The Ritz, also starring another porn star CAL CULVER, but the show ran out of money in the first week and closed before officially opening.
1981: HOLLY WOODLAWN PLAYS MARIA IN THE SOUND OF MUZAK.
After a successful cameo appearance in Trojan Women, Holly starred as Maria in a satirical version of the Sound of Music, re-titled the Sound of Muzak, produced by the same people who did Trojan Women. The venue was the basement of Club 57.
Other cast members included MICHAEL MUSTO playing Sister Sledge and LENNY DEAN playing Sister Boogie Boogie Woman. Also in the cast was JOHN SEX and WENDY WILD. Shortly afterwards, Holly Woodlawn appeared in Tinseltown Tirade on Off-Broadway. (HW293-4)
DEC. 1981: NANCY REAGAN APPEARS ON THE COVER OF INTERVIEW.
1982
MARCH 11, 1982: ANDY WARHOL WRITES JED JOHNSON OUT OF HIS WILL. (DD111)
1982: ANDY WARHOL DOES TV.
Warhol produced and appeared in three cable television series during the eighties. Andy Warhol's Fashion was shown on Manhattan Cable, Andy Warhol's TV was shown on the the Madison Square Garden Network and Andy Warhol's Fifteen Minutes was shown on MTV. Warhol died before the last episode of Andy Warhol's Fifteen Minutes was finished.
SEPT. 2, 1982: TOM BAKER DIES.
Tom Baker, who starred in I, A MAN died of drug poisoning “in the arms of friends... in a shooting gallery for drug addicts in a burned-out Lower east Side building” on his birthday. (UV251)
OCTOBER 2, 1982: PAUL AMERICA DIES
Paul America died after being hit by a car while walking down the road on his way home from a dental appointment on October 19, 1982 in Ormond Beach, Florida. (RH1)
1982: HOLLY WOODLAWN ATTEMPTS SUICIDE.
Holly took an overdose of pills, depressed by the aids-related death of her friend VINCENT NASSO. Woodlawn phoned her friend Joyce who took her to St. Vincent’s Hospital where they pumped out her stomach. She then checked into a clinic for alcoholics for a week and went into therapy.
Holly stopped using drugs on a regular basis and made cameo appearances - about twice a year - usually at Limelight where she was paid at the most, fifty dollars. (HW295)
1983
MARCH 1983: JON GOULD MOVES IN WITH ANDY WARHOL.
Although Gould moved in to Warhol's townhouse, he also maintained a separate residence. He was back and forth between Los Angeles and New York and by March 1985 stayed with Warhol only on business trips from L.A. (PT95)
MAY 1983: MICKEY RUSKIN DIES.
Mickey Ruskin, the owner of Max's Kansas City, died of a heart attack, complicated by cocaine addiction, at the age of fifty. (DB404)
AUTUMN 1983: JEAN MICHEL BASQUIAT MOVES INTO A WARHOL PROPERTY.
Jean Michel Basquiat, who was working on artistic collaborations with Warhol, moved into a two-story building on Great Jones owned by Warhol. The rent was $4,000 a month, which Basquiat often paid late "partly because he was extravagant with money and also because he had developed a $1,000 a week cocaine habit." (DB392)
1984
JAN. 1984: ELEANOR WARD DIES.
Warhol's first New York art dealer, ELEANOR WARD, died at the age of seventy-five. (DB403)
1984: JOE DALLESANDRO DOES THE COTTON CLUB.
JOE DALLESANDRO was cast as “Lucky” Luciano in Francis Ford Coppola’s The Cotton Club and got various supporting roles in both films and television in Los Angeles where he had been working as a limo driver. (JOE30)
ca. 1984: ANDY WARHOL DOES MUSIC VIDEOS. (UW75)
Vincent Fremont:
"Andy wanted us to be producing not only the TV show, but camera-for-hire projects, like fashion-promo videos and music videos. Our first big music video job was with the band The Cars. Andy co-directed the video with Don Munroe with me as the producer. Don directed Ric Ocasek's solo song, called True to You. We did other music videos for Miguel Bose, Laura Donna Berte, Walter Steding, and Curiosity Killed the Cat." (UW76)
AUGUST 1984: TRUMAN CAPOTE DIES.
Truman Capote died one month before his sixtieth birthday, his body ravaged by years of drug and alcohol abuse. (DB 403)
DEC. 3, 1984: THE FACTORY MOVES FOR THE LAST TIME.
December 3rd was the first day of work at the final Factory - which had been re-located from 860 Broadway to an old Con Edison Factory on Madison Avenue between 32nd and 33rd Street. (L&D457) Warhol purchased the new building earlier in the year for $1.2 million and over a six month period, moved offices to the new building.(DB392)
To purchase the new building Warhol took out a mortgage "for the first time in his life, even though he already owned five substantial properties: the houses on East 66th Street and 89th and Lexington, another on the Bowery, the Montauk compound, and forty empty acres in Carbondale, Colorado." (BC459)
1985
JAN. 3, 1985: CHAMPAGNE OPENS.
Jackie Curtis' play, Champagne opened at La MaMa. Jackie played lead character, Piper Heidsig. (MA)
1985: CAMPBELL'S HIRES ANDY WARHOL.
The Campbell Soup Company hired ANDY WARHOL to produce a series of paintings of their dry soup mixes. (DB322)
FEB. 1985: INGRID SUPERSTAR TRIES TO CALL ANDY WARHOL.
INGRID SUPERSTAR phoned Andy Warhol collect, but he refused to take the call. (AWD631)
Andy Warhol:
"The other day a call came collect from Ingrid Superstar. I didn't take it. I mean, if she's still calling collect... I couldn't face hearing about her life - kids/no kids, married/not married." (AWD631)
MAY 15, 1985: JACKIE CURTIS DIES OF DRUG OVERDOSE.
JACKIE CURTIS died of an accidental heroin overdose at the age of 38. Both Jackie's wake and his funeral mass were held in Manhattan. His wake was at a funeral home on 2nd Avenue and 21st Street and his funeral mass was at St. Ann's Church. (J)
Jackie Curtis on YouTube at:
http://www.youtube.com/watch?v=nirn9XedlVA
Jackie was laid out in his coffin as a man - unlike Candy Darling who was dressed as a woman when buried. Jackie Curtis' corpse wore a dark suit with his hair slicked back and a big white flower on his lapel. Photographs of Jackie in drag were arranged on a table and inside the casket were various show business momentos and a plaque that said “John Holder, a.k.a. Jackie Curtis.”
Cast members from the Theater of the Ridiculous attended, as well as “every weirdo and junkie off Avenue D,” but neither Warhol nor Paul Morrissey showed up. Instead they sent flowers.
As the pallbearers were taking out the casket, the woman who was doing heroin with Jackie on the night she died started sobbing uncontrollably and screamed out “Oh, God, please forgive me! Oh, God, Jackie! Please! I didn’t mean it. I’m so sorry. I’m so sorry.” (HW295-7)
A friend of Jackie Curtis said that at Jackie's wake, "friends filled his casket with photographs and momentos of his career, packs of Kool cigarettes, a magic wand, a cocktail shaker full of martinis, and sprinkled his face and body with glitter. Later, after the funeral, friends covered his burial mound with so much red glitter that it was visible in the distance from the highway." (JCC)
LATE SUMMER 1985: ANDY WARHOL MEETS SAM BOLTON.
Andy Warhol met SAM BOLTON at a charity ball in Newport, Rhode Island. Sam was 19 years old, Andy almost 57. Sam was hired as Fred Hughes' assistant and moved to New York in September, becoming Andy's companion although Sam denied ever having sex with Warhol. (DD51)
AUGUST 1985: TED CAREY DIES.
TED CAREY, "Andy's longtime gallery going and shopping companion," died of an AIDS-related illness at the age of fifty-three - a week before the first and only exhibition of Carey's faux naif paintings opened at an East Hampton gallery. (DB403)
OCTOBER 12, 1985: THE LOVE BOAT IS BROADCAST.
The Love Boat episode (#200), in which Andy Warhol appeared, was broadcast for the first time, having been filmed in March 1985. (DB398)
Ted Lange and Andy Warhol
in The Love Boat
OCTOBER 30, 1985: ANDY WARHOL FLIPS HIS WIG.
While signing copies of his newly published America book at a Rizzoli bookstore in the Soho area of Manhattan, Andy Warhol's wig was pulled off his head by a woman who threw it to a friend who escaped from the store. The woman was held until the police were called, but no charges were pressed. Fortunately, the Calvin Klein coat that Warhol was wearing had a hood which he used to cover his head while he continued to sign books. (AWD689)
Andy Warhol:
"I guess I can't put off talking about it any longer. Okay, let's get it over with. Wednesday. The day my biggest nightmare came true... I'd been signing America books for an hour or so when this girl in line handed me hers to sign and then she - did what she did... I don't know what held me back from pushing her over the balcony. She was so pretty and well-dressed. I guess I called her a bitch or something and asked how she could do it. But it's okay, I don't care - if a picture gets published, it does. There were so many people with cameras. Maybe it'll be on the cover of Details, I don't know... It was so shocking. It hurt. Physically... And I had just gotten another magic crystal which is supposed to protect me and keep things like this from happening..." (AWD689)
NOV. 30, 1985: GERI MILLER CALLS ANDY WARHOL.
GERI MILLER, star of TRASH, telephoned Andy Warhol from a women's shelter, screaming racist remarks to a nearby policeman and a social worker.
According to her, she was diagnosed with schizophrenia. One moment she told people that MARIO CUOMO was her father and then that MOHAMMAD ALI was her father.
Andy described her in his diaries as "A Jewish girl who came from New Jersey - in her TRASH days she was our most sensible superstar - then in the seventies she suddenly got crazy. One day she was very down to earth, worrying about her toplesss dancing career, and then the next week she showed up barefoot at 860 [the Factory], saying that the Mafia gave her LSD because she knew too much!" (AWD696)
1986
JAN. 1, 1986: ROBERT SCULL DIES.
Pop and minimalist art collector ROBERT C. SCULL died of diabetes (complicated by unprescribed drug use) at the age of seventy. (DB403)
JAN. 22, 1986: TINKERBELLE DIES.
TINKERBELLE (aka Tinkerbell), a "sixties Warholette” and “regular contributor to Interview" jumped out of a fifth floor window to her death. (UV251) A short biography of Tinkerbelle appears can be found at: http://www.warholstars.org/tinkerbelle.html.
JUNE 29, 1986: MARIO AMAYA DIES.
Magazine editor and museum director, MARIO AMAYA, who was the other person shot by VALERIE SOLANAS at the Factory, died in London of AIDS related illnesses at the age of fifty-two. (UV249/DB404)
SEPT. 1986: JON GOULD DIES.
Andy Warhol's ex-boyfriend, JON GOULD died of AIDS related pneumonia, salmonella bacteremia and cryptococcal meningitis in Los Angeles. A year earlier he had made a pilgrimage to Nepal with the hope of finding a way to allay the disease. (UV250-1/DB404/AWD760)
1987
WED. FEB. 4, 1987: ANDY WARHOL LEARNS OF INGRID SUPERSTAR'S DISAPPEARANCE.
After making her final film with Warhol - San Diego Surf - Ingrid left the Factory and eventually moved in with her mother.
Ultra Violet:
"Ingrid Superstar ...ballooned up to nearly two hundred pounds, floated in and out of prostitution and drug dealing, and was at one point judged mentally disabled... she went out to buy a pack of cigarettes and a newspaper, leaving her fur coat in the closet and her false teeth in the sink. She was never seen again." (UV250)
Ingrid Superstar
SAT. FEB. 14, 1987: ANDY WARHOL HAS A PAIN.
On February 14th, Andy Warhol rang his dermatologist, KAREN BURKE, about a pain in his right side that he had had for awhile. He had been in a lot of pain in Italy the previous month while there for a show of his Last Supper paintings.
Andy had been seeing Burke for collagen treatments to reduce his facial lines. He asked her for some Demerol, but she said she would only give him Tylenol with codeine provided that he went to see Dr. Clement Barone for a sonogram of his right side. Andy had the sonogram, but also took two Demerol that he happened to have with him. Dr. Barone told him his gallbladder was enlarged and he needed to see his doctor, Denton Cox. Andy, trying to avoid going to the hospital, did not call Dr. Cox. Even when the pain became so severe that he did finally see Dr. Cox, Andy refused to go into hospital when Cox told him he must have an operation. Eventually, Warhol had no choice - the pain was too great and he agreed to have the operation. (DD62-5)
SUNDAY FEB. 22, 1987 6:31 AM: ANDY WARHOL DIES.
One of the last photos taken of Andy Warhol. Five days
before his death he participated in a celebrity fashion
show at the Tunnel nightclub which also featured Miles
Davis. Warhol was in a considerable amount of pain
from his gallbladder during the show.
Warhol had checked in to room number 1204 of New York Hospital's Baker Pavillion under the name of Bob Roberts, listing his next of kin as FRED HUGHES. (DD5-10) Although the gallbladder operation went fine, Warhol died early in the morning - on Billy Name's birthday - from an unexpected heart attack. According to Vincent Fremont, Andy "was just getting back into filmmaking at the time of his death." (UW74)
From Warhol by David Bourdon:
"Warhol's surgery was performed on Saturday, February 21, between 8:45 a.m. and 12:10 p.m. The operation went smoothly, and the gallbladder - which proved to be gangrenous - was removed. He remained in stable condition as he spent three hours in a recovery room. At 3:45 p.m. he was taken to his own room. There, he was placed under the personal care of a private nurse who had been hired as a precaution on the recommendation of Dr. Cox, but selected by the hospital from a registry. Warhol was examined during the afternoon and again in the early evening by a senior attending physician, who noted nothing unusual. Alert and in good spirits, Andy watched television and, around 9:30 p.m. telephoned his housekeepers.
But as some point after midnight, Warhol's condition took a surprising turn for the worse. No one really knows what happened during the next four or five hours. According to later reports, the hospital's medical and nursing staffs neglected to look in on him periodically and to monitor his intravenous fluid intake and urinary output. No one adequately supervised the private-duty nurse, whose incomplete notes failed to record the patient's blood pressure, pulse rate, and other vital signs, as well as his dosages of morphine and other medications. as a result, Warhol's over hydration went unnoticed.
At 5:45 a.m. the private duty nurse, who later maintained she had been reading her Bible in Warhol's room, noticed that her patient had turned blue - he was cyanotic due to insufficient oxygen in his blood, and his pulse was feeble. Unable to waken him she contacted the floor nurse who in turn summoned an emergency cardiac team. They tried to resuscitate him but had difficulty inserting a tube in his windpipe because rigor mortis was already setting in. The team worked for close to an hour but all attempts to revive him failed. Warhol was pronounced dead at 6:31 a.m. on February 22, 1987." (DB408-9)
The Washington Post's article on the death of Andy Warhol is at:
www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/review96/fishotandywarhol.htm
After Warhol died, the District Attorney investigated his death and concluded there was no evidence of criminal responsibility. However, the New York State Department of Health also investigated and concluded that "the active medical staff of the hospital did not assure the maintenance of the proper quality of all medication and treatment provided to patient." (DD96) Warhol's estate brought a wrongful-death lawsuit against the hospital which was settled out of court for $3 million. The money, less the legal fees, went to Warhol's two brothers as part of a deal to guarantee that they would not contest Andy's will in which he left them $250,000.00.
Warhol's estate was eventually decided by the courts to be worth, conservatively, over half a billion dollars: $509,979,278.00. (DD257) The Warhol Foundation contested this figure in court and it was eventually reduced to $228 million. (AWM13) It was to the Foundation's advantage to have a lower evaluation of Warhol's paintings because it meant they would have to pay less in legal fees to the attorney for the estate who was on a percentage of 2.5% of the value of the estate. (DD116) Also, The Foundation was legally obligated to award 5 percent of its assets for charitable grants and a lower valuation meant that they would have to pay out less money. (DD)
In order to back up their legal challenge for a lesser evaluation, the Foundation argued in court that Warhol was not as great an artist as some independent experts believed him to be. Art dealer Andre Emmerich testified for the Foundation that Warhol's work was likely to fade into obscurity because the subjects of his paintings (Marilyn Monroe, Elvis etc...) would eventually be forgotten. The Foundation paid Emmerich $4,000 a day to testify plus $3,500 for preparatory work. (DD251)
Warhol had stipulated in his will that the Foundation's directors should be Fred Hughes, Vincent Fremont and John Warhola. In 1988, Fred Hughes hired Arch Gilles as a consultant to the Foundation. Gilles, who was president of the World Policy Institute, took the job even though he admitted that he knew nothing about art. (DD138). He became president of the Foundation in March 1990. (DD154) Under Gilles, the daily running costs of the Foundation increased from $400,000 to $5 million a year. When Gilles first became president, the Foundation's bank balance was $25 million. After three years of his presidency, only $6 million remained. (DD259)
Fred Hughes resigned from the Foundation on February 11, 1992 after being told by the Board of Directors that if he didn't resign, he would be voted out. Hughes had been critical of the Foundation to the press and the Board wanted him out. (DD193)
Andy Warhol's Grave (2006)
(Photo: Pierre Skene)
FEBRUARY 26, 1987: ANDY WARHOL IS BURIED.
Andy Warhol was buried in St. John the Baptist Byzantine Cemetery, just outside of Pittsburgh.
A wake for Warhol was held the previous day, Wednesday, after preparation of the body by the Thomas P. Kunsak Funeral Home in Pittsburgh. Andy's corpse wore a "simple black cashmere suit, a paisley tie, one of his platinum wigs and sunglasses. He held in his hands, which lay clasped together on his chest, a black prayer book and a single red rose."
There were no celebrities or socialites at the funeral. Fred Hughes had told anyone who enquired about the funeral that the Warhola family only wanted family members to attend. However, the Warhola family had never made such a request. A small contingent of Factory employees were allowed to go and it included PAIGE POWELL, PAT HACKETT, SAM BOLTON, JAY SHRIVER, VINCENT FREMONT, SHELLY FREMONT and BRIGID BERLIN (who was in London at the time of Warhol's death, but flew back to the states as soon as she was notified). (DD117)
APRIL 1, 1987: ANDY WARHOL HAS A MASS ON APRIL FOOLS DAY.
Warhol's memorial mass was held at St. Patrick's Cathedral.
BILLY NAME attended the all-Catholic memorial service, "with all the associated hoi poloi, and magazine Vanity Fair covered the event. In their Warhol death article, they referred to Billy by writing and who should show up but Billy Name, the speed freak of the sixties. Billy was non plussed." (B)
HOLLY WOODLAWN attended the service but asked the cab to drop her off a few blocks away from the church to avoid the media. She was invited into the VIP section by FRED HUGHES but declined in order to avoid walking down the long aisle with people straining their necks to see who was coming in.
YOKO ONO read the eulogy even though, according to Holly, “Andy never liked her in the first place.” Holly skipped the luncheon afterwards preferring not to see the relics of her past, and instead escaped out of a side exit and went straight to Saks Fifth Avenue across the street where she bought “enough makeup to paint the Statue of Liberty.” (HW302)
At the postservice luncheon, with VELVET UNDERGROUND recordings playing in the background, BILLY NAME drew LOU REED and JOHN CALE into conversation with each other, easing the tension that existed between them since their musical break up. (LR365) They eventually collaborated on Songs for Drella, a tribute to Andy Warhol, which was released in April 1990 and eventually led to the Velvets getting back together. (LR370-1)
MAY 28, 1987: CHARLES LUDLAM DIES.
CHARLES LUDLAM, co-founder of the Ridiculous Theatrical Company, died of AIDs related pneumonia. (UV251)
JULY 23, 1987: STAR OF BLOW JOB DIES.
DeVerne Bookwalter (aka DeVeren Bookwalter) was the person who was being given the blow-job by Willard Maas (off-screen). (AD41) He died of stomach cancer at the age of 47 at St. Vincent's Hospital in New York. Surviving members of his family included his wife, acress Ruth Kidder, and a son in Manhattan, County Wilder Bookwalter. (NY Times obituary, July 31, 1987)
1987: MARY WORONOV VISITS ONDINE FOR THE LAST TIME.
Ondine was living with his mother in Queens, making money by showing Warhol films on the college circuit and talking about his Factory days. MARY WORONOV, who was living in Los Angeles pursuing her film/writing career, went to see him when he appeared at the Nuart cinema.
Mary thought that now that Ondine was "no longer surrounded by the fabulous chaotic speed freaks” he seemed “adrift on a desolate sea of uncomprehending faces.” Ondine was older now and appeared “very alone”. Mary thought the audience might just see him as “a ridiculous old fag.” (MW150-1)
Ondine and Mary spoke to each other for a few moments after the lecture, but Mary's boyfriend was desperate to leave and so Ondine and Mary's conversation was short. It would be the last time that Mary would see Ondine alive.
NOV. 1987: ULTRA VIOLET CALLS VALERIE SOLANAS.
Ultra got Valerie's phone number from the Social Security office by pretending to be her sister. Solanas was living in northern California at the time. Ultra did not tell Valerie who she is, but asked her if she had written anything else since the SCUM manifesto.
When Valerie said no, Ultra asked her what she was doing now, she responded “Nothing,” then added “I’m not in this place under that name.” Ultra asked what name she was using and Valerie told her "Onz Loh."
Valerie asked Ultra if she had a copy of the “newspaper edition” of the SCUM Manifesto, because she didn't have a copy anymore and the book edition was full of mistakes. (UV188/9) Ultra told her she didn't have a copy and then asked her:
“Do you know that Andy Warhol died?”
Valerie’s voice "perked up". “No, I don’t.”
“He died last February.”
“Oh, really.”
“He went to the hospital for an operation and died two days later.”
“Oh.”
“How do you feel about that that?”
“I don’t feel anything. Say, can you write to the copyright office for a copy of the manifesto?”
Ultra responded, “I’ll see," and then asked Valerie, "What happened to all the people in the sixties movement?”
“They died.”
“Do you remember Ultra Violet?”
“Yes.”
“What happened to her?”
“She died too.”
DECEMBER 1987: FIRST LICENSING DEAL WITH THE WARHOL FOUNDATION IS ANNOUNCED.
Andy Warhol and Roger L. Schlaifer,
President of Schlaifer Nance & Company, Inc.
at a company party at the Pierre Hotel in 1985
From the Pittsburgh Post-Gazette (17 December 1987):
"The estate of Andy Warhol has signed an agreement with the marketing company responsible for the phenomenal success of Cabbage Patch Kids dolls, giving the company exclusive rights to use the artist's name and works in products possibly ranging from sweaters and scarves to watches, calendars, datebooks and gift wrapping paper... The executor of the estate, Frederick Hughes, who was Warhol's longtime friend and manager, said negotiations had started two years ago between the artist and Schlaifer Nance & Co, the Atlanta-based licensing company... Under the terms of the contract, the licensing profits are to be split between the agency and the Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, established after his death to aid artists and arts groups."
Warhol had initially met the president of the company, Roger L. Schlaifer, when Schlaifer commissioned Warhol to do portraits of the Cabbage Patch Kids. The 1987 licensing deal would, however, later end up in litigation during the 1990s.
Roger L. Schlaifer:
"We had a phenomenal comprehensive program ready to launch in Japan. The first product of which was fabulous perfume program with Shiseido called Angelique. It utilized Andy's 50s drawings of angels and was promoted with much of Warhol's greatest 50's work. We did a few Gold Books as calendars that won awards in Japan - and another fabulous celebrity and $$$ calendar that won awards in Germany."
1988
APRIL 26, 1988: VALERIE SOLANAS DIES OF PNEUMONIA.
MAY 3, 1988: ANDY WARHOL'S POSSESSIONS ARE SOLD.
A ten day sale of Andy’s possessions at Sotheby's raised $25,313,238. It was the largest single collection sold at Sotheby's since it was founded in 1744. 60,000 people visited the auction house to view the collection over a ten day period which began on April 23rd. (DD131)
JULY 18, 1988: NICO DIES.
NICO died in an Ibiza hospital a few hours after falling off a bicycle. A coroner’s report noted that she suffered a cerebral hemmorage. She was survived by her son ARI. (UV248/LR366)
Ari Delon [son of Nico and Alain Delon]:
"When my mother died, Alan Wise took me to the probate registry in order to inherit the royalties, and the debts. When I got my mum's royalties for the first time I spent the money on smack. I was hooked. I was taking a gram a day. So I called my psychiatric doctor in Paris and I spent two weeks in the hospital. I got off heroin... Now I'm trying to get back into myself. I'm not yet strong enough, but one day, when I am, I will confront my father and I will do it for the sake of my mother." (PM498)
LATE SUMMER 1988: FRED HUGHES GETS WORSE.
FRED HUGHES legs failed to function while he was on a hiking trip in Costa Rica. Several years previously he had been diagnosed as having multiple sclerosis which had remained in remission until now. (DD136)
1989
1989: ONDINE DIES.
Ondine died of liver disease in Queens. (MW151)
JULY 1989: STEVE RUBELL DIES.
Rubell died of complications from hepatitis and septic shock at Beth Israel Hospital in Manhattan. (SL61)
1990
JUNE 1990: THE VELVET UNDERGROUND RE-UNITE.
The Cartier Foundation invited the original members of the VELVET UNDERGROUND, along with BILLY NAME, ULTRA VIOLET and DAVID BOURDON, to Jouy-en Josas in France, for the inauguration of the Andy Warhol Exposition where JOHN CALE and LOU REED were going to perform Songs for Drella. After a few songs from Drella, LOU REED surprised the invited audience journalists and arts people, by having STERLING MORRISON and MO TUCKER join them onstage for the first time since splitting up. They performed a seventeen minute version of Heroin. The band officially re-formed in February 1993 and agreed to do a short European tour. (LR396-98)
JULY 4, 1990: BEVERLY GRANT CONRAD DIES.
Beverly Grant Conrad, who appeared in Warhol's Batman Dracula and 13 Most Beautiful Women, died of cancer at the age of 54 in London Ohio. Beverly appeared in Warhol's films under her maiden name, Beverly Grant. She later married Tony Conrad, a pioneer in experimental film and music. Her ashes were spread at a nearby farm that she had hoped would be turned into a hospice for terminally ill cancer patients. (JRC)
1991
1991: GINO PISERCHIO DIES
Pianist/composer GINO PISERCHIO (sometimes spelled Peschio), star of BEAUTY #2, died of AIDS. (VY142)
Paul Jasmine, Gino Piserchio & Unknown man
to: JULY 17, 1965: BEAUTY #2 OPENS
to filmography
1992
JANUARY 1992: BILLY NAME VISITS GERARD MALANGA.
Billy Name, now living in Poughkeepsie, New York visited GERARD MALANGA, now living 45 miles from Billy in Great Barrington. According to Gerard, Billy confessed that he "out of jealousy" crossed out Malanga's name from the photo-ready mechanical for Warhol's Index Book (1967) while Gerard was living in Rome. Previously, Malanga had always assumed that Andy had excised his credit from the book. (GMW130)
1994
1994: ANDY WARHOL IS ELECTED.
Warhol was elected posthumously to the Art Directors Club Hall of Fame. (AWM60)
MAY 25, 1994: ARTIST JOE BRAINARD DIES OF AIDS
Warhol filmed a Screen Test of Brainard on March 3, 1965. (AD42) Some of Brainard's work incorporated the Nancy comic strip which Warhol had also appropriated in the early 1960s.
AUGUST 16, 1994: HENRY GELDZAHLER DIES OF CANCER. (VY129)
1995
1995: STERLING MORRISON DIES OF CANCER.
(www.laweekly.com/ink/02/27/andy-pile.php)
1996
1996: I SHOT ANDY WARHOL OPENS.
Directed by Mary Harron, with original music by John Cale, the film featured Jared Harris as Andy Warhol, Stephen Dorff as Candy Darling and Donovan Leitch (son of folk singer Donovan) as Gerard Malanga. Producer Christine Vachon kept a diary of the shooting of the film. Harron had interviewed Warhol in 1980 for Melody Maker magazine.
JULY 17, 1996: JED JOHNSON DIES.
JED JOHNSON, Andy Warhol's ex-boyfriend died in the TWA 800 plane crash en route from New York to Paris where he was going to check out fabrics as an interior designer. Since he was travelling first class he was killed instantly when the plane split in two from an electrical fire - unlike the passengers seated at the back of the plane who survived the initial explosion only to be catapulted to their death while fully conscious. (www.coupland.com/coupland/drool/00_01_07b.html)
NOVEMBER 11, 1996: RUFUS COLLINS DIES OF AIDS.
Rufus appeared in Couch, a Kiss film, Batman Dracula, Soap Opera and a Screen Test. He later went on to appear in numerous Hollywood films including The Rocky Horror Picture Show and The Hunger starring David Bowie. His cremated ashes are held by the Rocky Horror Preservation Foundation.
(www.sweet-transvestites.com/uk/RHPS/Bios/trannies-uk.htm)
1997
1997: THE ANDY WARHOL MUSEUM GETS THE FILMS.
The Andy Warhol museum acquired ownership of the rights to Andy Warhol's entire film and video work from the Andy Warhol Foundation of the Visual Arts. The museum's collection included 273 preserved Warhol films and almost 4000 videotapes.
(www.warhol.org/collections/film_video.html)
2000
JANUARY 2000: UP YOUR ASS OPENS.
Valerie Solanas' play Up Your Ass is finally given its world premiere in San Francisco, followed by a New York premiere at Performance Space 122 in February 2001.
2001
JAN 14, 2001: FRED HUGHES DIES.
FRED HUGHES, Andy Warhol's business manager, died of complications from multiple sclerosis.
SEPT. 11, 2001: EMPIRE STATE BECOMES TALLEST BUILDING (AGAIN).
After terrorists flew two planes into the World Trade Center, the Empire State Building, star of Andy Warhol's film EMPIRE, once again became the tallest building in New York.
OCT. 2, 2001: PAT AST DIES.
Pat Ast was the overweight landlady of the motel that Joe Dallesandro's character stayed at in HEAT. She died of natural causes in West Hollywood. (NYT1)
DEC. 16, 2001: LESTER PERSKY DIES.
Persky was the man who introduced Warhol to both Baby Jane Holzer and Edie Sedgwick. He was a television/film producer whose credits included Taxi Driver and Shampoo. He died in Los Angeles.
2002
MAY 15 - 26, 2002: HOLLY WOODLAWN IS FETED AT CANNES.
HOLLY WOODLAWN, JOE DALLESANDRO and PAUL MORRISSEY attended the Cannes Festival for a special tribute to Paul Morrissey.
SEPT. 7, 2002: CYRINDA FOXE DIES.
CYRINDA FOXE (born Kathleen Hetzekian) appeared in Andy Warhol's BAD. She died of a cancerous brain tumor in New York. (IMDB)
SEPT. 27, 2002: CHARLES HENRI FORD DIES.
CHARLES HENRI FORD , editor during the 1940s of View magazine, died at the age of 94 while recovering from a fall.
Andy Warhol met Charles Henri Ford at a party given by actress Ruth Ford in the early sixties. Warhol and Ford became friends and attended underground movie screenings together. Ford also introduced Warhol to Gerard Malanga and was with Malanga and Warhol when Warhol bought his first movie camera at Peerless Camera in New York.
OCT. 18, 2002: RICHARD BERNSTEIN DIES.
Richard Bernstein, whose celebrity portraits appeared on the covers of Interview magazine, died at the age of 62 at his home in Manhattan. According to his friend, Lester Glassner, Bernstein died of complications from AIDS. (http://www.arizonarepublic.com/arizona/articles/1103deaths03.html)
Bernstein made a brief appearance in the documentary about Brigid Berlin - Pie In The Sky (2000). In the film, Brigid came across him outside the Chelsea Hotel (where he continued to live) while she was being interviewed.
A photograph of Richard Bernstein painting a
Times Square billboard from the December
1974 issue of Interview magazine.
(photo: Bill King)
2004
JAN. 2004: HOLLY WOODLAWN IS HOSPITALISED.
HOLLY WOODLAWN was admitted to intensive care after complications developed from an operation on a broken arm and shoulder resulting from a fall. Her doctors warned her that she must stay away from alcohol. The New York Post incorrectly reported that she was in a coma.
FEB. 2004: STEPHEN SPROUSE DIES.
Fashion designer STEPHEN SPROUSE, featured on Andy Warhol's Fifteen Minutes television show, died of lung cancer at the age of fifty. A private ceremony was held by close friends who covered his coffin with graffiti style messages and then left a permanent ink marker in his coffin so that he could "forever write graffiti, no matter where he is." (www.statepress.com)
APRIL 2, 2004: SUPERSTAR IN A HOUSEDRESS WORLD PREMIERE.
Craig Highberger's documentary on Jackie Curtis, Superstar in a Housedress, has its world premiere as part of the London Lesbian and Gay Film Festival in England.
AUGUST 14, 2004: THE RETURN OF HOLLY WOODLAWN.
After surviving intensive care Holly Woodlawn makes a comeback, performing her cabaret act at the Fez Under Time cafe in New York.
NOVEMBER 16, 2004: THE ANDY WARHOL BRIDGE.
The Allegheny County Council renames the Seventh Street Bridge in Pittsburgh after Andy Warhol.
DECEMBER 2004: IVY NICHOLSON MAKES A MOVIE.
Ivy Nicholoson returns to Manhattan to direct her movie, The Dead Life.
DECEMBER 17, 2004: TOM WESSELMAN DIES.
Pop artist Tom Wesselman died at the age of 73 after complications following heart surgery.
DECEMBER 28, 2004: SUSAN SONTAG DIES.
Susan Sontag died of leukemia at the Memorial Sloan-Kettering Cancer Center in Manhattan at the age of 71.
2005
JANUARY 2, 2005: THE DEAD LIFE IS SCREENED.
Ivy Nicholson's film The Dead Life is screened at the Gershwin Hotel in New York.
JANUARY 7, 2005: SUZI FRANKFURT DIES.
Suzi Frankfurt, who collaborated with Andy Warhol on Wild Raspberries, died at the Hebrew Home for the Aged at Riverdale, in the Bronx. She was 73 years old. She had moved to the Home for the Aged several years ago, from Norfolk, Connecticut, after treatment for a brain tumor.
JANUARY 25, 2005: PHILIP JOHNSON DIES.
Architect Philip Johnson died at the age of 98 in his famous glass house in Connecticut.
JUNE 12, 2005: DAVID WHITNEY DIES.
Whitney died of lung and bone cancer at the age of 66.
Shriver became one of Warhol's painting assistants. (DD48)
AUTUMN 1980: HOLLY WOODLAWN RETURNS TO NEW YORK.
HOLLY WOODLAWN left Florida, flew back to New York, and got a job as coat-check girl at LEWIS FREEDMAN’s club S.N.A.F.U. (meaning “situation normal: all fouled up”).
Holly visited Andy at the Factory and he took a photograph of her cock with his Polaroid camera. Eventually, she revived her cabaret act, performing at SNAFU. On opening night, unable to get a cab, she hitchhiked to the club and made a dramatic entrance in the back of a white pick up truck. (HW291-2)
1980: JOE DALLESANDRO LEAVES EUROPE.
Joe Dallesandro moved back to New York to try to get his life together and to quit taking drugs and alcohol.
Dallesandro moved in with his father whose method for detoxing him was to feed him booze until he fell down in order to prevent him from feeling the pain of drug withdrawal.
Joe’s biological mother was also having problems and contacted Joe. She wanted to move from Seattle where she was now living to Oakland to be near her two children from her second marriage. Together Joe and his mother drove to Oakland in a trailer “drinking their troubles into oblivion”.
Joe Dallesandro:
“I think we were doing about a half gallon of vodka per day... and that was just for the afternoon. Later on we’d have another half gallon to try and finish for the evening.”(JOE30)
NOV. 1980: ANDY WARHOL MEETS JON GOULD.
Andy Warhol & Jon Gould
(ca. 1982)
Andy Warhol met twenty-seven year old JON GOULD through Chris Makos. Chris had met Gould at the baths although he neglected to tell Warhol that at the time. After JED JOHNSON split up with Warhol, Gould became Warhol's boyfriend. (BC439)
Jon Gould broke up with Warhol in September 1985 . Towards the end of their relationship, Andy started seeing a nineteen year old named Sam Bolton who Warhol gave a job to as Fred Hughes' assistant. (DD52) Sam denied ever having sex with Andy. It is unknown whether Warhol ever had sex with Gould, although Gould did stay with Andy in his townhouse.
Sam Bolton, Dolly Parton & Andy Warhol
DEC. 21, 1980: ANDY WARHOL AND JED JOHNSON BREAK UP.
The day after Andy split up with Jed Johnson, he asked Brigid Berlin to send Jon Gould a dozen red roses at his office. When Jon rang to thank him, Warhol instructed Brigid to send Jon a dozen roses every day. After two weeks, Gould asked his friend Chris Makos to "get Andy to stop; the roses were embarrassing him at work." (BC438-9)
DEC. 25, 1980: GREGORY BATTCOCK DIES.
The body of GREGORY BATTCOCK - art professor, critic, columnist, and star of HORSE - was found on the balcony of his tenth floor condominium apartment in San Juan, Puerto Rico. He had been stabbed 102 times. (He had a reputation for picking up rough trade.) (DB404)
1981
BEGINNING 1981: LOU REED CLEANS UP.
Lou went to twelve step fellowships - NA and AA - to help him give up drugs. (LR322)
1981: JOE DALLESANDRO CLEANS UP.
Joe moved to LA and stopped drinking by going to AA meetings. He worked as a chauffeur for a sedan-limo service and tried to revive his acting career. (JOE30)
MARCH 1981: BOB COLACELLO HIRES DORIA REAGAN.
BOB COLACELLO hired RONALD REAGAN'S daughter in law, Doria, as his secretary. Her husband, Ron Reagan was a ballet dancer with the Joffrey and his "salary was a pittance". (BC450)
MARCH 1981: FRED HUGHES ATTACKS ANDY WARHOL.
FRED HUGHES attacked Andy Warhol in Paris where Fred, Andy and Bob Colacello had gone to attend Nelson Seabra's Red Ball. (BC455)
ca. JUNE 1981: ANDY WARHOL GETS PNEUMONIA.
Andy Warhol was diagnosed with "walking pneumonia" by his doctor, Dr. Cox. (BC441) FRED HUGHES and BOB COLACELLO went on a planned promotional trip for INTERVIEW magazine to the West Coast without Warhol. Fred Hughes' erratic behaviour became increasingly noticeable.(BC454)
1981: HOLLY WOODLAWN STARS IN ORTON'S PLAY.
HOLLY WOODLAWN appeared as Geraldine in Joe Orton’s What the Butler Saw with porn star HARRY REEMS, but the show flopped. Not long afterward, she was offered the part of Googie Gomez in an off-Broadway production of The Ritz, also starring another porn star CAL CULVER, but the show ran out of money in the first week and closed before officially opening.
1981: HOLLY WOODLAWN PLAYS MARIA IN THE SOUND OF MUZAK.
After a successful cameo appearance in Trojan Women, Holly starred as Maria in a satirical version of the Sound of Music, re-titled the Sound of Muzak, produced by the same people who did Trojan Women. The venue was the basement of Club 57.
Other cast members included MICHAEL MUSTO playing Sister Sledge and LENNY DEAN playing Sister Boogie Boogie Woman. Also in the cast was JOHN SEX and WENDY WILD. Shortly afterwards, Holly Woodlawn appeared in Tinseltown Tirade on Off-Broadway. (HW293-4)
DEC. 1981: NANCY REAGAN APPEARS ON THE COVER OF INTERVIEW.
1982
MARCH 11, 1982: ANDY WARHOL WRITES JED JOHNSON OUT OF HIS WILL. (DD111)
1982: ANDY WARHOL DOES TV.
Warhol produced and appeared in three cable television series during the eighties. Andy Warhol's Fashion was shown on Manhattan Cable, Andy Warhol's TV was shown on the the Madison Square Garden Network and Andy Warhol's Fifteen Minutes was shown on MTV. Warhol died before the last episode of Andy Warhol's Fifteen Minutes was finished.
SEPT. 2, 1982: TOM BAKER DIES.
Tom Baker, who starred in I, A MAN died of drug poisoning “in the arms of friends... in a shooting gallery for drug addicts in a burned-out Lower east Side building” on his birthday. (UV251)
OCTOBER 2, 1982: PAUL AMERICA DIES
Paul America died after being hit by a car while walking down the road on his way home from a dental appointment on October 19, 1982 in Ormond Beach, Florida. (RH1)
1982: HOLLY WOODLAWN ATTEMPTS SUICIDE.
Holly took an overdose of pills, depressed by the aids-related death of her friend VINCENT NASSO. Woodlawn phoned her friend Joyce who took her to St. Vincent’s Hospital where they pumped out her stomach. She then checked into a clinic for alcoholics for a week and went into therapy.
Holly stopped using drugs on a regular basis and made cameo appearances - about twice a year - usually at Limelight where she was paid at the most, fifty dollars. (HW295)
1983
MARCH 1983: JON GOULD MOVES IN WITH ANDY WARHOL.
Although Gould moved in to Warhol's townhouse, he also maintained a separate residence. He was back and forth between Los Angeles and New York and by March 1985 stayed with Warhol only on business trips from L.A. (PT95)
MAY 1983: MICKEY RUSKIN DIES.
Mickey Ruskin, the owner of Max's Kansas City, died of a heart attack, complicated by cocaine addiction, at the age of fifty. (DB404)
AUTUMN 1983: JEAN MICHEL BASQUIAT MOVES INTO A WARHOL PROPERTY.
Jean Michel Basquiat, who was working on artistic collaborations with Warhol, moved into a two-story building on Great Jones owned by Warhol. The rent was $4,000 a month, which Basquiat often paid late "partly because he was extravagant with money and also because he had developed a $1,000 a week cocaine habit." (DB392)
1984
JAN. 1984: ELEANOR WARD DIES.
Warhol's first New York art dealer, ELEANOR WARD, died at the age of seventy-five. (DB403)
1984: JOE DALLESANDRO DOES THE COTTON CLUB.
JOE DALLESANDRO was cast as “Lucky” Luciano in Francis Ford Coppola’s The Cotton Club and got various supporting roles in both films and television in Los Angeles where he had been working as a limo driver. (JOE30)
ca. 1984: ANDY WARHOL DOES MUSIC VIDEOS. (UW75)
Vincent Fremont:
"Andy wanted us to be producing not only the TV show, but camera-for-hire projects, like fashion-promo videos and music videos. Our first big music video job was with the band The Cars. Andy co-directed the video with Don Munroe with me as the producer. Don directed Ric Ocasek's solo song, called True to You. We did other music videos for Miguel Bose, Laura Donna Berte, Walter Steding, and Curiosity Killed the Cat." (UW76)
AUGUST 1984: TRUMAN CAPOTE DIES.
Truman Capote died one month before his sixtieth birthday, his body ravaged by years of drug and alcohol abuse. (DB 403)
DEC. 3, 1984: THE FACTORY MOVES FOR THE LAST TIME.
December 3rd was the first day of work at the final Factory - which had been re-located from 860 Broadway to an old Con Edison Factory on Madison Avenue between 32nd and 33rd Street. (L&D457) Warhol purchased the new building earlier in the year for $1.2 million and over a six month period, moved offices to the new building.(DB392)
To purchase the new building Warhol took out a mortgage "for the first time in his life, even though he already owned five substantial properties: the houses on East 66th Street and 89th and Lexington, another on the Bowery, the Montauk compound, and forty empty acres in Carbondale, Colorado." (BC459)
1985
JAN. 3, 1985: CHAMPAGNE OPENS.
Jackie Curtis' play, Champagne opened at La MaMa. Jackie played lead character, Piper Heidsig. (MA)
1985: CAMPBELL'S HIRES ANDY WARHOL.
The Campbell Soup Company hired ANDY WARHOL to produce a series of paintings of their dry soup mixes. (DB322)
FEB. 1985: INGRID SUPERSTAR TRIES TO CALL ANDY WARHOL.
INGRID SUPERSTAR phoned Andy Warhol collect, but he refused to take the call. (AWD631)
Andy Warhol:
"The other day a call came collect from Ingrid Superstar. I didn't take it. I mean, if she's still calling collect... I couldn't face hearing about her life - kids/no kids, married/not married." (AWD631)
MAY 15, 1985: JACKIE CURTIS DIES OF DRUG OVERDOSE.
JACKIE CURTIS died of an accidental heroin overdose at the age of 38. Both Jackie's wake and his funeral mass were held in Manhattan. His wake was at a funeral home on 2nd Avenue and 21st Street and his funeral mass was at St. Ann's Church. (J)
Jackie Curtis on YouTube at:
http://www.youtube.com/watch?v=nirn9XedlVA
Jackie was laid out in his coffin as a man - unlike Candy Darling who was dressed as a woman when buried. Jackie Curtis' corpse wore a dark suit with his hair slicked back and a big white flower on his lapel. Photographs of Jackie in drag were arranged on a table and inside the casket were various show business momentos and a plaque that said “John Holder, a.k.a. Jackie Curtis.”
Cast members from the Theater of the Ridiculous attended, as well as “every weirdo and junkie off Avenue D,” but neither Warhol nor Paul Morrissey showed up. Instead they sent flowers.
As the pallbearers were taking out the casket, the woman who was doing heroin with Jackie on the night she died started sobbing uncontrollably and screamed out “Oh, God, please forgive me! Oh, God, Jackie! Please! I didn’t mean it. I’m so sorry. I’m so sorry.” (HW295-7)
A friend of Jackie Curtis said that at Jackie's wake, "friends filled his casket with photographs and momentos of his career, packs of Kool cigarettes, a magic wand, a cocktail shaker full of martinis, and sprinkled his face and body with glitter. Later, after the funeral, friends covered his burial mound with so much red glitter that it was visible in the distance from the highway." (JCC)
LATE SUMMER 1985: ANDY WARHOL MEETS SAM BOLTON.
Andy Warhol met SAM BOLTON at a charity ball in Newport, Rhode Island. Sam was 19 years old, Andy almost 57. Sam was hired as Fred Hughes' assistant and moved to New York in September, becoming Andy's companion although Sam denied ever having sex with Warhol. (DD51)
AUGUST 1985: TED CAREY DIES.
TED CAREY, "Andy's longtime gallery going and shopping companion," died of an AIDS-related illness at the age of fifty-three - a week before the first and only exhibition of Carey's faux naif paintings opened at an East Hampton gallery. (DB403)
OCTOBER 12, 1985: THE LOVE BOAT IS BROADCAST.
The Love Boat episode (#200), in which Andy Warhol appeared, was broadcast for the first time, having been filmed in March 1985. (DB398)
Ted Lange and Andy Warhol
in The Love Boat
OCTOBER 30, 1985: ANDY WARHOL FLIPS HIS WIG.
While signing copies of his newly published America book at a Rizzoli bookstore in the Soho area of Manhattan, Andy Warhol's wig was pulled off his head by a woman who threw it to a friend who escaped from the store. The woman was held until the police were called, but no charges were pressed. Fortunately, the Calvin Klein coat that Warhol was wearing had a hood which he used to cover his head while he continued to sign books. (AWD689)
Andy Warhol:
"I guess I can't put off talking about it any longer. Okay, let's get it over with. Wednesday. The day my biggest nightmare came true... I'd been signing America books for an hour or so when this girl in line handed me hers to sign and then she - did what she did... I don't know what held me back from pushing her over the balcony. She was so pretty and well-dressed. I guess I called her a bitch or something and asked how she could do it. But it's okay, I don't care - if a picture gets published, it does. There were so many people with cameras. Maybe it'll be on the cover of Details, I don't know... It was so shocking. It hurt. Physically... And I had just gotten another magic crystal which is supposed to protect me and keep things like this from happening..." (AWD689)
NOV. 30, 1985: GERI MILLER CALLS ANDY WARHOL.
GERI MILLER, star of TRASH, telephoned Andy Warhol from a women's shelter, screaming racist remarks to a nearby policeman and a social worker.
According to her, she was diagnosed with schizophrenia. One moment she told people that MARIO CUOMO was her father and then that MOHAMMAD ALI was her father.
Andy described her in his diaries as "A Jewish girl who came from New Jersey - in her TRASH days she was our most sensible superstar - then in the seventies she suddenly got crazy. One day she was very down to earth, worrying about her toplesss dancing career, and then the next week she showed up barefoot at 860 [the Factory], saying that the Mafia gave her LSD because she knew too much!" (AWD696)
1986
JAN. 1, 1986: ROBERT SCULL DIES.
Pop and minimalist art collector ROBERT C. SCULL died of diabetes (complicated by unprescribed drug use) at the age of seventy. (DB403)
JAN. 22, 1986: TINKERBELLE DIES.
TINKERBELLE (aka Tinkerbell), a "sixties Warholette” and “regular contributor to Interview" jumped out of a fifth floor window to her death. (UV251) A short biography of Tinkerbelle appears can be found at: http://www.warholstars.org/tinkerbelle.html.
JUNE 29, 1986: MARIO AMAYA DIES.
Magazine editor and museum director, MARIO AMAYA, who was the other person shot by VALERIE SOLANAS at the Factory, died in London of AIDS related illnesses at the age of fifty-two. (UV249/DB404)
SEPT. 1986: JON GOULD DIES.
Andy Warhol's ex-boyfriend, JON GOULD died of AIDS related pneumonia, salmonella bacteremia and cryptococcal meningitis in Los Angeles. A year earlier he had made a pilgrimage to Nepal with the hope of finding a way to allay the disease. (UV250-1/DB404/AWD760)
1987
WED. FEB. 4, 1987: ANDY WARHOL LEARNS OF INGRID SUPERSTAR'S DISAPPEARANCE.
After making her final film with Warhol - San Diego Surf - Ingrid left the Factory and eventually moved in with her mother.
Ultra Violet:
"Ingrid Superstar ...ballooned up to nearly two hundred pounds, floated in and out of prostitution and drug dealing, and was at one point judged mentally disabled... she went out to buy a pack of cigarettes and a newspaper, leaving her fur coat in the closet and her false teeth in the sink. She was never seen again." (UV250)
Ingrid Superstar
SAT. FEB. 14, 1987: ANDY WARHOL HAS A PAIN.
On February 14th, Andy Warhol rang his dermatologist, KAREN BURKE, about a pain in his right side that he had had for awhile. He had been in a lot of pain in Italy the previous month while there for a show of his Last Supper paintings.
Andy had been seeing Burke for collagen treatments to reduce his facial lines. He asked her for some Demerol, but she said she would only give him Tylenol with codeine provided that he went to see Dr. Clement Barone for a sonogram of his right side. Andy had the sonogram, but also took two Demerol that he happened to have with him. Dr. Barone told him his gallbladder was enlarged and he needed to see his doctor, Denton Cox. Andy, trying to avoid going to the hospital, did not call Dr. Cox. Even when the pain became so severe that he did finally see Dr. Cox, Andy refused to go into hospital when Cox told him he must have an operation. Eventually, Warhol had no choice - the pain was too great and he agreed to have the operation. (DD62-5)
SUNDAY FEB. 22, 1987 6:31 AM: ANDY WARHOL DIES.
One of the last photos taken of Andy Warhol. Five days
before his death he participated in a celebrity fashion
show at the Tunnel nightclub which also featured Miles
Davis. Warhol was in a considerable amount of pain
from his gallbladder during the show.
Warhol had checked in to room number 1204 of New York Hospital's Baker Pavillion under the name of Bob Roberts, listing his next of kin as FRED HUGHES. (DD5-10) Although the gallbladder operation went fine, Warhol died early in the morning - on Billy Name's birthday - from an unexpected heart attack. According to Vincent Fremont, Andy "was just getting back into filmmaking at the time of his death." (UW74)
From Warhol by David Bourdon:
"Warhol's surgery was performed on Saturday, February 21, between 8:45 a.m. and 12:10 p.m. The operation went smoothly, and the gallbladder - which proved to be gangrenous - was removed. He remained in stable condition as he spent three hours in a recovery room. At 3:45 p.m. he was taken to his own room. There, he was placed under the personal care of a private nurse who had been hired as a precaution on the recommendation of Dr. Cox, but selected by the hospital from a registry. Warhol was examined during the afternoon and again in the early evening by a senior attending physician, who noted nothing unusual. Alert and in good spirits, Andy watched television and, around 9:30 p.m. telephoned his housekeepers.
But as some point after midnight, Warhol's condition took a surprising turn for the worse. No one really knows what happened during the next four or five hours. According to later reports, the hospital's medical and nursing staffs neglected to look in on him periodically and to monitor his intravenous fluid intake and urinary output. No one adequately supervised the private-duty nurse, whose incomplete notes failed to record the patient's blood pressure, pulse rate, and other vital signs, as well as his dosages of morphine and other medications. as a result, Warhol's over hydration went unnoticed.
At 5:45 a.m. the private duty nurse, who later maintained she had been reading her Bible in Warhol's room, noticed that her patient had turned blue - he was cyanotic due to insufficient oxygen in his blood, and his pulse was feeble. Unable to waken him she contacted the floor nurse who in turn summoned an emergency cardiac team. They tried to resuscitate him but had difficulty inserting a tube in his windpipe because rigor mortis was already setting in. The team worked for close to an hour but all attempts to revive him failed. Warhol was pronounced dead at 6:31 a.m. on February 22, 1987." (DB408-9)
The Washington Post's article on the death of Andy Warhol is at:
www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/review96/fishotandywarhol.htm
After Warhol died, the District Attorney investigated his death and concluded there was no evidence of criminal responsibility. However, the New York State Department of Health also investigated and concluded that "the active medical staff of the hospital did not assure the maintenance of the proper quality of all medication and treatment provided to patient." (DD96) Warhol's estate brought a wrongful-death lawsuit against the hospital which was settled out of court for $3 million. The money, less the legal fees, went to Warhol's two brothers as part of a deal to guarantee that they would not contest Andy's will in which he left them $250,000.00.
Warhol's estate was eventually decided by the courts to be worth, conservatively, over half a billion dollars: $509,979,278.00. (DD257) The Warhol Foundation contested this figure in court and it was eventually reduced to $228 million. (AWM13) It was to the Foundation's advantage to have a lower evaluation of Warhol's paintings because it meant they would have to pay less in legal fees to the attorney for the estate who was on a percentage of 2.5% of the value of the estate. (DD116) Also, The Foundation was legally obligated to award 5 percent of its assets for charitable grants and a lower valuation meant that they would have to pay out less money. (DD)
In order to back up their legal challenge for a lesser evaluation, the Foundation argued in court that Warhol was not as great an artist as some independent experts believed him to be. Art dealer Andre Emmerich testified for the Foundation that Warhol's work was likely to fade into obscurity because the subjects of his paintings (Marilyn Monroe, Elvis etc...) would eventually be forgotten. The Foundation paid Emmerich $4,000 a day to testify plus $3,500 for preparatory work. (DD251)
Warhol had stipulated in his will that the Foundation's directors should be Fred Hughes, Vincent Fremont and John Warhola. In 1988, Fred Hughes hired Arch Gilles as a consultant to the Foundation. Gilles, who was president of the World Policy Institute, took the job even though he admitted that he knew nothing about art. (DD138). He became president of the Foundation in March 1990. (DD154) Under Gilles, the daily running costs of the Foundation increased from $400,000 to $5 million a year. When Gilles first became president, the Foundation's bank balance was $25 million. After three years of his presidency, only $6 million remained. (DD259)
Fred Hughes resigned from the Foundation on February 11, 1992 after being told by the Board of Directors that if he didn't resign, he would be voted out. Hughes had been critical of the Foundation to the press and the Board wanted him out. (DD193)
Andy Warhol's Grave (2006)
(Photo: Pierre Skene)
FEBRUARY 26, 1987: ANDY WARHOL IS BURIED.
Andy Warhol was buried in St. John the Baptist Byzantine Cemetery, just outside of Pittsburgh.
A wake for Warhol was held the previous day, Wednesday, after preparation of the body by the Thomas P. Kunsak Funeral Home in Pittsburgh. Andy's corpse wore a "simple black cashmere suit, a paisley tie, one of his platinum wigs and sunglasses. He held in his hands, which lay clasped together on his chest, a black prayer book and a single red rose."
There were no celebrities or socialites at the funeral. Fred Hughes had told anyone who enquired about the funeral that the Warhola family only wanted family members to attend. However, the Warhola family had never made such a request. A small contingent of Factory employees were allowed to go and it included PAIGE POWELL, PAT HACKETT, SAM BOLTON, JAY SHRIVER, VINCENT FREMONT, SHELLY FREMONT and BRIGID BERLIN (who was in London at the time of Warhol's death, but flew back to the states as soon as she was notified). (DD117)
APRIL 1, 1987: ANDY WARHOL HAS A MASS ON APRIL FOOLS DAY.
Warhol's memorial mass was held at St. Patrick's Cathedral.
BILLY NAME attended the all-Catholic memorial service, "with all the associated hoi poloi, and magazine Vanity Fair covered the event. In their Warhol death article, they referred to Billy by writing and who should show up but Billy Name, the speed freak of the sixties. Billy was non plussed." (B)
HOLLY WOODLAWN attended the service but asked the cab to drop her off a few blocks away from the church to avoid the media. She was invited into the VIP section by FRED HUGHES but declined in order to avoid walking down the long aisle with people straining their necks to see who was coming in.
YOKO ONO read the eulogy even though, according to Holly, “Andy never liked her in the first place.” Holly skipped the luncheon afterwards preferring not to see the relics of her past, and instead escaped out of a side exit and went straight to Saks Fifth Avenue across the street where she bought “enough makeup to paint the Statue of Liberty.” (HW302)
At the postservice luncheon, with VELVET UNDERGROUND recordings playing in the background, BILLY NAME drew LOU REED and JOHN CALE into conversation with each other, easing the tension that existed between them since their musical break up. (LR365) They eventually collaborated on Songs for Drella, a tribute to Andy Warhol, which was released in April 1990 and eventually led to the Velvets getting back together. (LR370-1)
MAY 28, 1987: CHARLES LUDLAM DIES.
CHARLES LUDLAM, co-founder of the Ridiculous Theatrical Company, died of AIDs related pneumonia. (UV251)
JULY 23, 1987: STAR OF BLOW JOB DIES.
DeVerne Bookwalter (aka DeVeren Bookwalter) was the person who was being given the blow-job by Willard Maas (off-screen). (AD41) He died of stomach cancer at the age of 47 at St. Vincent's Hospital in New York. Surviving members of his family included his wife, acress Ruth Kidder, and a son in Manhattan, County Wilder Bookwalter. (NY Times obituary, July 31, 1987)
1987: MARY WORONOV VISITS ONDINE FOR THE LAST TIME.
Ondine was living with his mother in Queens, making money by showing Warhol films on the college circuit and talking about his Factory days. MARY WORONOV, who was living in Los Angeles pursuing her film/writing career, went to see him when he appeared at the Nuart cinema.
Mary thought that now that Ondine was "no longer surrounded by the fabulous chaotic speed freaks” he seemed “adrift on a desolate sea of uncomprehending faces.” Ondine was older now and appeared “very alone”. Mary thought the audience might just see him as “a ridiculous old fag.” (MW150-1)
Ondine and Mary spoke to each other for a few moments after the lecture, but Mary's boyfriend was desperate to leave and so Ondine and Mary's conversation was short. It would be the last time that Mary would see Ondine alive.
NOV. 1987: ULTRA VIOLET CALLS VALERIE SOLANAS.
Ultra got Valerie's phone number from the Social Security office by pretending to be her sister. Solanas was living in northern California at the time. Ultra did not tell Valerie who she is, but asked her if she had written anything else since the SCUM manifesto.
When Valerie said no, Ultra asked her what she was doing now, she responded “Nothing,” then added “I’m not in this place under that name.” Ultra asked what name she was using and Valerie told her "Onz Loh."
Valerie asked Ultra if she had a copy of the “newspaper edition” of the SCUM Manifesto, because she didn't have a copy anymore and the book edition was full of mistakes. (UV188/9) Ultra told her she didn't have a copy and then asked her:
“Do you know that Andy Warhol died?”
Valerie’s voice "perked up". “No, I don’t.”
“He died last February.”
“Oh, really.”
“He went to the hospital for an operation and died two days later.”
“Oh.”
“How do you feel about that that?”
“I don’t feel anything. Say, can you write to the copyright office for a copy of the manifesto?”
Ultra responded, “I’ll see," and then asked Valerie, "What happened to all the people in the sixties movement?”
“They died.”
“Do you remember Ultra Violet?”
“Yes.”
“What happened to her?”
“She died too.”
DECEMBER 1987: FIRST LICENSING DEAL WITH THE WARHOL FOUNDATION IS ANNOUNCED.
Andy Warhol and Roger L. Schlaifer,
President of Schlaifer Nance & Company, Inc.
at a company party at the Pierre Hotel in 1985
From the Pittsburgh Post-Gazette (17 December 1987):
"The estate of Andy Warhol has signed an agreement with the marketing company responsible for the phenomenal success of Cabbage Patch Kids dolls, giving the company exclusive rights to use the artist's name and works in products possibly ranging from sweaters and scarves to watches, calendars, datebooks and gift wrapping paper... The executor of the estate, Frederick Hughes, who was Warhol's longtime friend and manager, said negotiations had started two years ago between the artist and Schlaifer Nance & Co, the Atlanta-based licensing company... Under the terms of the contract, the licensing profits are to be split between the agency and the Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, established after his death to aid artists and arts groups."
Warhol had initially met the president of the company, Roger L. Schlaifer, when Schlaifer commissioned Warhol to do portraits of the Cabbage Patch Kids. The 1987 licensing deal would, however, later end up in litigation during the 1990s.
Roger L. Schlaifer:
"We had a phenomenal comprehensive program ready to launch in Japan. The first product of which was fabulous perfume program with Shiseido called Angelique. It utilized Andy's 50s drawings of angels and was promoted with much of Warhol's greatest 50's work. We did a few Gold Books as calendars that won awards in Japan - and another fabulous celebrity and $$$ calendar that won awards in Germany."
1988
APRIL 26, 1988: VALERIE SOLANAS DIES OF PNEUMONIA.
MAY 3, 1988: ANDY WARHOL'S POSSESSIONS ARE SOLD.
A ten day sale of Andy’s possessions at Sotheby's raised $25,313,238. It was the largest single collection sold at Sotheby's since it was founded in 1744. 60,000 people visited the auction house to view the collection over a ten day period which began on April 23rd. (DD131)
JULY 18, 1988: NICO DIES.
NICO died in an Ibiza hospital a few hours after falling off a bicycle. A coroner’s report noted that she suffered a cerebral hemmorage. She was survived by her son ARI. (UV248/LR366)
Ari Delon [son of Nico and Alain Delon]:
"When my mother died, Alan Wise took me to the probate registry in order to inherit the royalties, and the debts. When I got my mum's royalties for the first time I spent the money on smack. I was hooked. I was taking a gram a day. So I called my psychiatric doctor in Paris and I spent two weeks in the hospital. I got off heroin... Now I'm trying to get back into myself. I'm not yet strong enough, but one day, when I am, I will confront my father and I will do it for the sake of my mother." (PM498)
LATE SUMMER 1988: FRED HUGHES GETS WORSE.
FRED HUGHES legs failed to function while he was on a hiking trip in Costa Rica. Several years previously he had been diagnosed as having multiple sclerosis which had remained in remission until now. (DD136)
1989
1989: ONDINE DIES.
Ondine died of liver disease in Queens. (MW151)
JULY 1989: STEVE RUBELL DIES.
Rubell died of complications from hepatitis and septic shock at Beth Israel Hospital in Manhattan. (SL61)
1990
JUNE 1990: THE VELVET UNDERGROUND RE-UNITE.
The Cartier Foundation invited the original members of the VELVET UNDERGROUND, along with BILLY NAME, ULTRA VIOLET and DAVID BOURDON, to Jouy-en Josas in France, for the inauguration of the Andy Warhol Exposition where JOHN CALE and LOU REED were going to perform Songs for Drella. After a few songs from Drella, LOU REED surprised the invited audience journalists and arts people, by having STERLING MORRISON and MO TUCKER join them onstage for the first time since splitting up. They performed a seventeen minute version of Heroin. The band officially re-formed in February 1993 and agreed to do a short European tour. (LR396-98)
JULY 4, 1990: BEVERLY GRANT CONRAD DIES.
Beverly Grant Conrad, who appeared in Warhol's Batman Dracula and 13 Most Beautiful Women, died of cancer at the age of 54 in London Ohio. Beverly appeared in Warhol's films under her maiden name, Beverly Grant. She later married Tony Conrad, a pioneer in experimental film and music. Her ashes were spread at a nearby farm that she had hoped would be turned into a hospice for terminally ill cancer patients. (JRC)
1991
1991: GINO PISERCHIO DIES
Pianist/composer GINO PISERCHIO (sometimes spelled Peschio), star of BEAUTY #2, died of AIDS. (VY142)
Paul Jasmine, Gino Piserchio & Unknown man
to: JULY 17, 1965: BEAUTY #2 OPENS
to filmography
1992
JANUARY 1992: BILLY NAME VISITS GERARD MALANGA.
Billy Name, now living in Poughkeepsie, New York visited GERARD MALANGA, now living 45 miles from Billy in Great Barrington. According to Gerard, Billy confessed that he "out of jealousy" crossed out Malanga's name from the photo-ready mechanical for Warhol's Index Book (1967) while Gerard was living in Rome. Previously, Malanga had always assumed that Andy had excised his credit from the book. (GMW130)
1994
1994: ANDY WARHOL IS ELECTED.
Warhol was elected posthumously to the Art Directors Club Hall of Fame. (AWM60)
MAY 25, 1994: ARTIST JOE BRAINARD DIES OF AIDS
Warhol filmed a Screen Test of Brainard on March 3, 1965. (AD42) Some of Brainard's work incorporated the Nancy comic strip which Warhol had also appropriated in the early 1960s.
AUGUST 16, 1994: HENRY GELDZAHLER DIES OF CANCER. (VY129)
1995
1995: STERLING MORRISON DIES OF CANCER.
(www.laweekly.com/ink/02/27/andy-pile.php)
1996
1996: I SHOT ANDY WARHOL OPENS.
Directed by Mary Harron, with original music by John Cale, the film featured Jared Harris as Andy Warhol, Stephen Dorff as Candy Darling and Donovan Leitch (son of folk singer Donovan) as Gerard Malanga. Producer Christine Vachon kept a diary of the shooting of the film. Harron had interviewed Warhol in 1980 for Melody Maker magazine.
JULY 17, 1996: JED JOHNSON DIES.
JED JOHNSON, Andy Warhol's ex-boyfriend died in the TWA 800 plane crash en route from New York to Paris where he was going to check out fabrics as an interior designer. Since he was travelling first class he was killed instantly when the plane split in two from an electrical fire - unlike the passengers seated at the back of the plane who survived the initial explosion only to be catapulted to their death while fully conscious. (www.coupland.com/coupland/drool/00_01_07b.html)
NOVEMBER 11, 1996: RUFUS COLLINS DIES OF AIDS.
Rufus appeared in Couch, a Kiss film, Batman Dracula, Soap Opera and a Screen Test. He later went on to appear in numerous Hollywood films including The Rocky Horror Picture Show and The Hunger starring David Bowie. His cremated ashes are held by the Rocky Horror Preservation Foundation.
(www.sweet-transvestites.com/uk/RHPS/Bios/trannies-uk.htm)
1997
1997: THE ANDY WARHOL MUSEUM GETS THE FILMS.
The Andy Warhol museum acquired ownership of the rights to Andy Warhol's entire film and video work from the Andy Warhol Foundation of the Visual Arts. The museum's collection included 273 preserved Warhol films and almost 4000 videotapes.
(www.warhol.org/collections/film_video.html)
2000
JANUARY 2000: UP YOUR ASS OPENS.
Valerie Solanas' play Up Your Ass is finally given its world premiere in San Francisco, followed by a New York premiere at Performance Space 122 in February 2001.
2001
JAN 14, 2001: FRED HUGHES DIES.
FRED HUGHES, Andy Warhol's business manager, died of complications from multiple sclerosis.
SEPT. 11, 2001: EMPIRE STATE BECOMES TALLEST BUILDING (AGAIN).
After terrorists flew two planes into the World Trade Center, the Empire State Building, star of Andy Warhol's film EMPIRE, once again became the tallest building in New York.
OCT. 2, 2001: PAT AST DIES.
Pat Ast was the overweight landlady of the motel that Joe Dallesandro's character stayed at in HEAT. She died of natural causes in West Hollywood. (NYT1)
DEC. 16, 2001: LESTER PERSKY DIES.
Persky was the man who introduced Warhol to both Baby Jane Holzer and Edie Sedgwick. He was a television/film producer whose credits included Taxi Driver and Shampoo. He died in Los Angeles.
2002
MAY 15 - 26, 2002: HOLLY WOODLAWN IS FETED AT CANNES.
HOLLY WOODLAWN, JOE DALLESANDRO and PAUL MORRISSEY attended the Cannes Festival for a special tribute to Paul Morrissey.
SEPT. 7, 2002: CYRINDA FOXE DIES.
CYRINDA FOXE (born Kathleen Hetzekian) appeared in Andy Warhol's BAD. She died of a cancerous brain tumor in New York. (IMDB)
SEPT. 27, 2002: CHARLES HENRI FORD DIES.
CHARLES HENRI FORD , editor during the 1940s of View magazine, died at the age of 94 while recovering from a fall.
Andy Warhol met Charles Henri Ford at a party given by actress Ruth Ford in the early sixties. Warhol and Ford became friends and attended underground movie screenings together. Ford also introduced Warhol to Gerard Malanga and was with Malanga and Warhol when Warhol bought his first movie camera at Peerless Camera in New York.
OCT. 18, 2002: RICHARD BERNSTEIN DIES.
Richard Bernstein, whose celebrity portraits appeared on the covers of Interview magazine, died at the age of 62 at his home in Manhattan. According to his friend, Lester Glassner, Bernstein died of complications from AIDS. (http://www.arizonarepublic.com/arizona/articles/1103deaths03.html)
Bernstein made a brief appearance in the documentary about Brigid Berlin - Pie In The Sky (2000). In the film, Brigid came across him outside the Chelsea Hotel (where he continued to live) while she was being interviewed.
A photograph of Richard Bernstein painting a
Times Square billboard from the December
1974 issue of Interview magazine.
(photo: Bill King)
2004
JAN. 2004: HOLLY WOODLAWN IS HOSPITALISED.
HOLLY WOODLAWN was admitted to intensive care after complications developed from an operation on a broken arm and shoulder resulting from a fall. Her doctors warned her that she must stay away from alcohol. The New York Post incorrectly reported that she was in a coma.
FEB. 2004: STEPHEN SPROUSE DIES.
Fashion designer STEPHEN SPROUSE, featured on Andy Warhol's Fifteen Minutes television show, died of lung cancer at the age of fifty. A private ceremony was held by close friends who covered his coffin with graffiti style messages and then left a permanent ink marker in his coffin so that he could "forever write graffiti, no matter where he is." (www.statepress.com)
APRIL 2, 2004: SUPERSTAR IN A HOUSEDRESS WORLD PREMIERE.
Craig Highberger's documentary on Jackie Curtis, Superstar in a Housedress, has its world premiere as part of the London Lesbian and Gay Film Festival in England.
AUGUST 14, 2004: THE RETURN OF HOLLY WOODLAWN.
After surviving intensive care Holly Woodlawn makes a comeback, performing her cabaret act at the Fez Under Time cafe in New York.
NOVEMBER 16, 2004: THE ANDY WARHOL BRIDGE.
The Allegheny County Council renames the Seventh Street Bridge in Pittsburgh after Andy Warhol.
DECEMBER 2004: IVY NICHOLSON MAKES A MOVIE.
Ivy Nicholoson returns to Manhattan to direct her movie, The Dead Life.
DECEMBER 17, 2004: TOM WESSELMAN DIES.
Pop artist Tom Wesselman died at the age of 73 after complications following heart surgery.
DECEMBER 28, 2004: SUSAN SONTAG DIES.
Susan Sontag died of leukemia at the Memorial Sloan-Kettering Cancer Center in Manhattan at the age of 71.
2005
JANUARY 2, 2005: THE DEAD LIFE IS SCREENED.
Ivy Nicholson's film The Dead Life is screened at the Gershwin Hotel in New York.
JANUARY 7, 2005: SUZI FRANKFURT DIES.
Suzi Frankfurt, who collaborated with Andy Warhol on Wild Raspberries, died at the Hebrew Home for the Aged at Riverdale, in the Bronx. She was 73 years old. She had moved to the Home for the Aged several years ago, from Norfolk, Connecticut, after treatment for a brain tumor.
JANUARY 25, 2005: PHILIP JOHNSON DIES.
Architect Philip Johnson died at the age of 98 in his famous glass house in Connecticut.
JUNE 12, 2005: DAVID WHITNEY DIES.
Whitney died of lung and bone cancer at the age of 66.
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)