Το Μέτρο στον Ελληνικό Πολιτισμό...

Από τον Νίκο Σταθούλη

Τι είναι αυτό που έκανε τη Τέχνη της Αθήνας ανά τους αιώνες να εμπνέει τους καλλιτέχνες , τους φιλοσόφους, τους επιστήμονες?
Λένε πολλοί ότι το ανεπανάληπτο με τη τέχνη της Αθήνας είναι η κλασσική ωραιότητα. Αλλά πως την εννοούν αυτή?
Δύσκολη και τολμηρή προσέγγιση. Γιατί η κλασσική ωραιότητα δε συνοδεύεται από στολίσματα απατηλών εντυπώσεων. Αλλά από αυτή τη σεμνή απλότητα, που σε συνδυασμό με την υπερήφανη εγκράτεια του ύφους, πάει κατευθείαν στην ουσία .
Θέλει μια πειθαρχία η μετάβαση αυτή. Και μια γνησιότητα που οι άλλοι αισθητικοί τρόποι δε την αγγίζουν.
Δε γοητεύτηκε μόνον ο Πικάσο από την τέχνη της Αθήνας. Αλλά και ο Ματίς, ο Ντε Κύρικο, ο Μάττα, ο Μαγγρίτ , ο Ντελβώ , ο Τζιακομέτι, ο Μαξ Έρνστ ο Αντι Γουόρχολ,… θα μπορούσαμε να αναφέρουμε δεκάδες καλλιτέχνες και ισάριθμους πολιτισμούς και πνευματικά κινήματα που πρότυπό τους είχαν την Τέχνη της Αθήνας, σαν ένα χαρακτηριστικό πολιτισμικό αγαθό, που όμοιο του δεν έχει υπάρξει.
Πριν από την ελληνική φιλοσοφία, δεν υπήρξαν αναγωγές σε έναν έσχατο σκοπό…σε μια πρώτη αρχή…
Για πρώτη φορά ο έλληνας έδωσε σε αυτό το αντίκρισμα, λογικό και επιστημονικό χαρακτήρα. Είναι αναγκαία αυτή η επισήμανση, γιατί αυτό κατά βάση είναι που ξεχωρίζει τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό από τους κατά τα άλλα άξιους πολιτισμούς.
Στην Αθήνα γεννήθηκε η φιλοσοφία.
Άλλοι, οι Κινέζοι και οι Ινδοί, έχουν τους σοφούς, δεν έχουν φιλοσόφους, έχουν Sages και Sagesse, όχι φιλοσοφία.
Ποιο ήταν το μυστικό αναρωτιόνται ακόμη και σήμερα… Μα η ίδια η ελληνική φύση..
Εισδύοντας εντός μας η ελληνική φύση γίνεται στοιχείο της ψυχής μας. Γίνεται νόμος της ψυχής μας. Από αυτόν ακριβώς το νόμο προκύπτει το βασικό νόημα του Μ έ τ ρ ο υ , που είναι και το βασικό νόημα της ελληνικής Τέχνης.
Το μέτρο στα φυσικά μεγέθη, στις φυσικές δυνάμεις αλλά και στις ψυχικές εντάσεις.
Το Τιτανικό, το γιγάντιο, υπάρχει μόνο σαν αντίθεση στις παρυφές της Τέχνης της Αθήνας.
Εδώ όλα τα συλλαμβάνει το μάτι. Τα ελέγχει. Γιατί όλα φαίνονται. Ο νόμος του μέτρου ανεβάζει την ελληνική φύση στο άπλετο φώς. Η Ελληνική φύση είναι από φώς. Και καθώς η ελληνική φύση βρίσκεται και μέσα μας το φώς αυτό γίνεται ψυχικό, νοητό φώς. Γίνεται λόγος. Γίνεται εικόνα, παράσταση, άγαλμα… Η ελληνική φύση είναι η τέλεια έκφραση του Λόγου. Του καθαρού λόγου. Και είναι όμορφη από τις καθαρές της μορφές.
Άλλοτε οι μορφές αυτές, καθαρές και φωτεινές, έγιναν ολύμπιοι θεοί. Φυσικά αποκυήματα της ελληνικής φύσης. Του νόμου και του μέτρου της. Αργότερα οι μορφές αυτές έγιναν είδωλα θεών, αγάλματα. Έγιναν οι μορφές αυτές ναοί, βωμοί και ιερά άλση.
Αν αναφερθείς στη Τέχνη της Αθήνας, σίγουρα θα στρέψεις το βλέμμα σου στον Παρθενώνα.
Η Αθήνα έγινε για την Ιστορία της Τέχνης η πιο διάσημη. Η πιο σημαντική.
Εδώ καρποφόρησε η πιο μεγάλη και πιο εκπληκτική επανάσταση σε όλη την Ιστορία της Τέχνης.
Όταν οι Αθηναίοι καλλιτέχνες άρχισαν να σμιλεύουν μαρμάρινα αγάλματα, ξεκίνησαν από εκεί ακριβώς που είχαν σταματήσει οι Αιγύπτιοι και οι Ασσύριοι.
Οι Αιγύπτιοι είχαν βασίσει τη τέχνη τους στη γνώση. Οι Έλληνες άρχισαν να χρησιμοποιούν τα μάτια τους.
Από τη στιγμή που άρχισε αυτή η επανάσταση τίποτα δε μπορούσε να τη σταματήσει. Ήταν σαν να είχες ανοίξει ένα παράθυρο και το ρεύμα του παρέσυρε τα πάντα…Οι γλύπτες στα εργαστήρια τους δοκίμαζαν ολοένα και περισσότερους τρόπους να αναπαραστήσουν το ανθρώπινο σώμα.
Οι ζωγράφοι, με τις παραστάσεις στα κεραμικά τους, ήταν οι πρώτοι που ανακάλυψαν τη Βράχυνση των μορφών (500πΧ) προκειμένου να αποδώσουν με τελειότητα τις αναπαραστάσεις τους, στις σχετικά περιορισμένες διαστάσεις των αγγείων.
Η μεγάλη αυτή επανάσταση της Σχολής της Αθήνας, η ανακάλυψη της μορφής και της βράχυνσης, συνέβη σε μια εποχή που οι καλλιτέχνες άρχιζαν να αμφισβητούν τις παραδόσεις και τους μύθους που αφορούσαν τους θεούς και ερευνούν χωρίς προκατάληψη τη φύση των πραγμάτων.
Είναι η εποχή που γεννιούνται η Φιλοσοφία και η Επιστήμη, όπως την εννοούμε σήμερα.
Η τέχνη αυτή, έφτασε στο ύψιστο σημείο της εξέλιξής της όταν η Αθηναϊκή Δημοκρατία βρισκόταν στην ακμή της.
Αφού οι Αθηναίοι νίκησαν τους Πέρσες, ο δήμος, με ηγέτη τον Περικλή, άρχισε να χτίζει όλα όσα είχαν καταστρέψει οι εχθροί.
Το 480π.Χ οι ναοί επάνω στον ιερό βράχο είχαν καεί και λεηλατηθεί από τους Πέρσες. Ξαναχτίστηκαν τώρα από μάρμαρο, με μια λαμπρότητα και μια ευγένεια που δεν είχε γνωρίσει μέχρι τότε ο κόσμος της τέχνης..
Είναι η εποχή που μιλούσαν όλοι για τη μοναδικότητα της τέχνης στη Αθήνα. Ενός πολιτισμού, ο οποίος θρέφεται πιο τις πιο ισχυρές επαναστάσεις, τις αφομοιώνει τέλεια και στο βάθος μένει απρόσβλητος.
Λες και οτιδήποτε περάσει τα σύνορα αυτής της πόλης, υποβάλλεται σε μια κατεργασία που ένας αόρατος μηχανισμός θέτει σε ενέργεια… Κινημένος από τι? Τη Πλατωνική γεωμέτρηση?
Το Φώς? Όπως θέλετε ερμηνεύστε το.
Όλα τα έργα εκείνης της μεγάλης εποχής έχουν αυτή τη σοφία και τη μαστοριά στη διάταξη των μορφών.
Οι Αθηναίοι καλλιτέχνες εκτιμούσαν ακόμη περισσότερο το γεγονός ότι η νέα ελευθερία που τους έδινε τη δυνατότητα να παραστήσουν το ανθρώπινο σώμα σε οπουδήποτε στάση η κίνηση, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να καθρεφτίζει την εσωτερική ζωή των μορφών.
Η ζωγραφική και γλυπτική αυτής της περιόδου, η οποία ξεκινά με τη γενιά που διαδέχεται τον Φειδία, έχουν την ίδια χάρη και άνεση.
Η Αθήνα πολεμούσε τότε με τη Σπάρτη και ο φοβερός εκείνος πόλεμος ήταν το τέλος και της δικής της ευημερίας και της ευημερίας ολόκληρης της Ελλάδας.
Τα Φειδιακά αγάλματα των θεών ήταν ξακουστά σε ολόκληρη την Ελλάδα για τον τρόπο με τον οποίο παρίσταναν τους θεούς.
Τα μεγάλα γλυπτά όμως του τέταρτου αιώνα, χρωστούσαν τη φήμη τους ότι είναι ωραία έργα τέχνης. Οι καλλιεργημένοι Αθηναίοι καλλιτέχνες συζητούσαν συχνότατα μεταξύ τους για τη γλυπτική, τη ζωγραφική, τη μουσική, τη ποίηση και το θέατρο.
Ο μεγαλύτερος γλύπτης της εποχής, ο Πραξιτέλης, ήταν ξακουστός για τη γοητεία και εκφραστικότητα των έργων του.
Ο κόσμος, συχνά πιστεύει ότι οι Αρχαίοι Έλληνες καλλιτέχνες μελετούσαν πολλά μοντέλα και διάλεγαν μόνον όσα χαρακτηριστικά τους άρεσαν. Δεν είναι αλήθεια. Οι Αθηναίοι καλλιτέχνες είχαν οδηγήσει τη τέχνη τους σε ένα σημείο, όπου οι τύποι και τα ατομικά χαρακτηριστικά να ισορροπούν με μια νέα λεπτή στάθμιση.
Οι Αθηναίοι καλλιτέχνες θρυμμάτισαν τα αυστηρά ταμπού της πρώιμης ανατολικής τέχνης και ξανοίχτηκαν σε ένα εξερευνητικό ταξίδι, για να προσθέσουν μέσα από τη παρατήρηση, όλο και περισσότερα στοιχειά στις παραδοσιακές παραστάσεις του κόσμου.
Είναι αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά στοιχειά που κράτησαν την Αθηναϊκή καλλιτεχνική έκφραση απαράμιλλη στους αιώνες.
Στα μεταγενέστερα χρόνια έγιναν ακόμη πιο ξεκάθαρες οι αναλογίες οι οποίες υπάρχουν ανάμεσα στη ποιητική και πλαστική έκφραση ολόκληρης της καλλιτεχνικής παραγωγής.
Στο διάβα των αιώνων αυτό έγινε ακόμη πιο φανερό.
Η δύση, στηρίχτηκε στον μορφασμό. Στην οφθαλμαπάτη. Στις αποχρώσεις. Σε αντίθεση με τη τέχνη της Αθήνας, στις πιο διαφορετικές της περιόδους, ακόμη και στο Βυζάντιο.
Πάντοτε ιδεόγραμμα. Ποτέ σκηνοθεσία. Πάντοτε φώς και σκιά με καθαρή αντιπαράθεση. Ποτέ αποχρώσεις. Πάντοτε σύνθεση. Ποτέ περιγραφή. Ακόμη και στη ποίηση ο λόγος ήταν υψηλός. Χτισμένος γερά. Με κάθε πρόβλεψη για εσωτερική στερεότητα και διάρκεια.
Αλλά και αργότερα, στα δύσκολα χρόνια των πολέμων και των κατακτήσεων, η Αθήνα, η Ελλάδα και σχεδόν ολόκληρη η Μεσόγειος, κάτω από αυτό το Φώς, διατήρησε τη φυσιογνωμία της ανέπαφη. Από την άποψη του κυττάρου που ζει και αντιδρά στον αφανισμό του.
Με τέτοιες αρχές ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος-Ελ Γκρέκο- έφτασε στο απόγειο της καλλιτεχνικής του έκφρασης.
Έτσι πήρε η Αθήνα δύο Νόμπελ-Γιώργος Σεφέρης, Οδυσσέας Ελύτης.
Κάπως έτσι, η Αθήνα έβγαλε μια ντουζίνα μεγάλους καλλιτέχνες στη σύγχρονη εποχή, μεταξύ των οποίων ο Λουκάς Σαμαράς, ο Τακις, ο Παύλος, ο Χατζηκυριάκος Γκίκας, ο Μόραλης, που αν προστεθούν δίπλα σε αυτά, οι θεωρητικοί τέχνης Νίκολας Κάλας, Ζερβός, ο συλλέκτης Αλέξανδρος Ιόλας ,φτάνουν από μόνα τους να γεμίσουν έναν ολόκληρο τόμο στην Ιστορία της Τέχνης της Αθήνας.
Η Ιστορία και οι Πολιτισμοί μετριούνται με τις χιλιετηρίδες. Έτσι μετριέται και η Ιστορία της Τέχνης. Η Τέχνη της Αθήνας έχει στο ενεργητικό της κύκλους μεγαλείου, τους οποίους καλείται ανά τους αιώνες να συνεχίζει…

Αν ένας εικαστικός ερευνητής παρατηρήσει τη προσέγγιση δια μέσου των αιώνων την Τέχνη της Αθήνας, θα δει τους έλληνες σα φύση.
Οι έλληνες σα φύση, δε στρεφόμαστε στο κλασσικό ιδανικό από προγονολατρεία η σωβινισμό.
Απλά είναι αυτή η αμείλικτη εσωτερική αναγκαιότητα. Η Φύση. Η Ιστορία. Το αίμα που μας καλούν προς τα εκεί.
Είναι δύσκολη η κατάκτηση του μοναδικού ιδανικού. Του Ωραίου.
Αυτό είναι για μας και άλλο δεν υπάρχει. Είναι βάσανο αυτό. Απαιτεί μόχθο. Είναι όμως το ιδανικό αυτό με το οποίο μας μοίρανε η μοίρα.
Η Κλασσική ωραιότητα είναι το βαρύ μας προνόμιο . Και το οποίο, ακόμα και στα δύσκολα χρόνια ,κανένας κατακτητής και καμία υποδούλωση δε μπόρεσε να μας στερήσει.
Η δημιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους το 1830, έθεσε σε νέες βάσεις τον διάλογο των ελλήνων καλλιτεχνών με τη κλασσική κληρονομιά τους.
Μπορεί να μη πήραμε μέρος στην Αναγέννηση λόγω της υποδούλωσης μας από τον οθωμανικό ζυγό, ωστόσο ο νεοκλασικισμός ο οποίος ήταν το κυρίαρχο ρεύμα στην Ευρώπη, έστρεψε τα μάτια στην Ελλάδα.
Για να έρθει αμέσως μετά ο Ρομαντισμός και να ανάψει φωτιά... Να πυροδοτήσει ένα νέο πάθος για τη τέχνη της Αθήνας, μέχρι που στα τέλη του 19ου αι. έρχεται ο Νικόλαος Γύζης να αναβιώσει το πνεύμα και τη μορφή του Αρχαίου κάλους.
Τη περίοδο του Μεσοπολέμου, βλέποντας οι έλληνες καλλιτέχνες τα ιερά τέρατα της Ευρώπης… Πικάσο, Ματίς, Μαξ ¨Ερνστ, Μαγγρίτ, Ντε Κύρικο, Ντελβο,.. να στρέφονται στη κλασσική αρχαιότητα, επανασυνδέονται με τη προγονική τους κληρονομιά, την οποία δεν αποχωρίζονται ούτε σχεδόν στη καθημερινότητά τους αφού κάνουν τις βόλτες τους ανάμεσα σε αρχαία ερείπια και κιτρινισμένες κολώνες ξαπλωμένες στα χαμομήλια και τις παπαρούνες.
Οι αρχαίες και βυζαντινές πηγές γεμίζουν το έργο του Κωνσταντίνου Παρθένη (1878-1967) ενώ ο μεσογειακός Κυβισμός του Νίκου Χατζηκυριάκου Γκίκα (1906-1994)
θα γοητεύσει τον συλλέκτη Αλέξανδρο Ιόλα, ο οποίος θα του οργανώσει έκθεση στην Εθνική Πινακοθήκη τη δεκαετία του 50 , ενώ παράλληλα οργανώνει έκθεση του στη γκαλερί του στη Νέα Υόρκη με τα έργα του να γίνονται ανάρπαστα.
Ο Νίκος Εγγονόπουλος (1907-1985) βγάζει στο προσκήνιο θεούς και ήρωες της αρχαιότητας, βυζαντινούς αγίους καθώς και ήρωες της νεότερης Ιστορίας μας.
Ο Γιάννης Τσαρούχης(1910-1989) δίνει στους έφηβους και στα ανδρικά του γυμνά, ονόματα αγίων ενώ πληρώνοντας του καθημερινά τα έξοδά του ο Αλέξανδρος Ιόλας τον έστελνε με οδηγό στο Πειραιά να φτιάξει τα Νεοκλασικά του σπίτια γιατί εκεί πίστευε ότι ήταν η τεράστιά του σχεδιαστική δύναμη.
Την ίδια περίοδο ο Γιάννης Μόραλης (1910-2009) βρίσκει την έμπνευσή του στις αρχαίες επιτύμβιες στήλες και στις τοιχογραφίες της Πομπηίας.
Ο γλύπτης Τακις (1925) έρχεται να αντιστρέψει της φύσεως τη τάξη στη Γλυπτική, εισάγοντας τα μαγνητικά πεδία στο χώρο της τέχνης, ενώ ταυτόχρονα μαζί με τον Ζαν Τιγκελί, θεωρούνται πρωτεργάτες του κινήματος της Κινητικής Γλυπτικής.
Ο Γιάννης Κουνέλης, θεωρώντας τη ζωγραφική μια πολύ περιορισμένη εκφραστική δυνατότητα, χωρίς να εγκαταλείψει τη δισδιάστατη επιφάνεια του τελάρου, βγαίνει έξω από αυτό. Δημιουργώντας έτσι ένα έντονο εικαστικό παρόν στις διαστάσεις του χώρου. Ο ίδιος θεωρείται από τους πρωτεργάτες της Arte Povera.
Θα μπορούσαμε να παραθέσουμε δεκάδες ονόματα καλλιτεχνών που έκαναν διεθνή τη τέχνη της Αθήνας, μετά από μια πεισματική μονήρη αφοσίωση στα ρεύματα της Ευρώπης. Γιατί η εικαστική παιδεία στην Ελλάδα ακόμη δεν έχει ταυτότητα. Στην Ελλάδα η πολιτεία δεν έχει δει ακόμη ότι η Τέχνη είναι δημόσιο μέλημα…Είναι ευθύνη της πολιτείας η εκπαίδευση του έλληνα στις εικαστικές τέχνες.
Αυτό το κάνουν οι γκαλερί. Οι οποίες είναι ο κεντρικός πόλος της οικονομίας της τέχνης. Και οι οποίες μαζί με τους συλλέκτες διαμορφώνουν τη κοινή γνώμη αλλά και τα ρεύματα η τις τάσεις στο χώρο της Σύγχρονης Τέχνης.
Παράλληλα είναι τέτοια η δυναμική και το πάθος των ελλήνων συλλεκτών που διάσημοι οίκοι δημοπρασιών όπως είναι οι CHRISTIE’S και SOTHEBY’S οργανώνουν ειδικά GREEK SALES ενώ ανοίγουν παραρτήματά τους στην Αθήνα.
Οι συλλέκτες Γιώργος Κωστάκης και Αλέξανδρος Ιόλας γίνονται οι κυρίαρχοι του παιχνιδιού για πολλά χρόνια στο ανατολικό μπλοκ ο πρώτος, στην Ευρώπη και την Αμερική ο δεύτερος ενώ ταυτόχρονα οι έλληνες συλλέκτες συζητιούνται για το εύρος των συλλογών τους.. Οικογένεια Νιάρχου, Λαιμός, Βασίλης και Ελίζα Γουλανδρή Ντόλυ Γουλανδρή, Αλίκη Περωτή, Δημήτρης Παπαδημητρίου, Δάκης Ιωάννου, Λαυρέντης Λαυρεντιάδης ,Φρυσίρας, Απόστολος Δοξιάδης, Λιβανός…έχουν συγκροτήσει αριστουργηματικές συλλογές.
Η Αθήνα ήδη βρίσκεται σαν προορισμός στις ατζέντες των φιλότεχνων, όχι μόνο για το αρχιτεκτονικό επίτευγμα του νέου μουσείου της Ακρόπολης το οποίο σχεδίασε ο διασημος αρχιτέκτονας Μπερνάρ Τσουμί , αλλά συζητιέται ακόμα και για τους αρχιτεκτονικούς σχεδιασμούς του Ρέντζο Πιάνο ο οποίος ετοιμάζει την υλοποίηση των σχεδίων του για την Εθνική Λυρική Σκηνή και τη Βιβλιοθήκη στο φαληρικό Δέλτα με χορηγία του Ομίλου Νιάρχου , αλλά και για το αναμενόμενο Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή σε σχέδια του Διάσημου αρχιτέκτονα Πέι .
Η Τέχνης της Αθήνας δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από τις τέχνες στις μεγάλες μητροπόλεις του κόσμου.
Το όραμα της παγκοσμιοποίησης, η διεθνής μίξη του μεταμοντερνισμού, η πολυπολιτισμικότητα, παρουσιάζει στην Αθήνα έντονη κινητικότητα.
Έργα διάσημων καλλιτεχνών τα οποία πωλούνται σε ονομαστές γκαλερί του κόσμου, βρίσκονται και στις γκαλερί της Αθήνας , αλλά και σε ιδιωτικές και κρατικές συλλογές.
Προσωπικά ποτέ δε φανταζόμουνα όταν στη δεύτερη δεκαετία της ζωής μου το 1986,επισκεπτομουν μαζί με τον Αλέξανδρο Ιολα και τη Χριστιάννα Βαρδινογιάννη την έκθεση με τα κατουρημένα έργα του Αντι Γουόρχολ στη γκαλερί του διάσημου Λαρι Γκαγκόσιαν. ότι ο συγκεκριμένος γκαλερίστας θα άνοιγε το 2009 παράρτημα, γκαλερί- δορυφόρο στην Αθήνα.
Η Αθήνα δεν υπολείπεται τον κόσμο στις διεθνείς παρουσιάσεις σημαντικών καλλιτεχνών, αφού δεν είναι λίγες οι γκαλερί και οι ιδιωτικές και κρατικές συλλογές όπου έχουν παρουσιάσει δουλειά των Τζόζεφ Κόσουθ, Ζαν Κλέρ , Πίτερ Γκριναγουει, Χουάν Μουνιόζ, Γκίλμπερτ και Τζωρτζ, Μπίλ Βαιόλα, Μαρίνα Αμπράμοβιτς, Κίμ Σούζα, Γκλέν Λαουρι, Ρίτσαρντ Λόνγκ, Ρόζα Μαρτινεζ. Αλλά και έργα των ιερών τεράτων, Πικάσο, Γουόρχολ, Ματίς Μαξ ¨Ερνστ, Μαν Ρει, Ζαν Τιγκελί, Νικι ντε Σανφαλ, Ρομπερτ Ραουζενμπεργκ …
Η Τέχνη στην Αθήνα διευρύνεται. Νέοι θεσμοί όπως οι Μπιενάλε αλλά και σημαντικές διεθνείς συμπαραγωγές κατατάσσουν την Αθήνα στις ανήσυχες σύγχρονες μητροπολιτικές πρωτεύουσες του κόσμου.