Αλέξανδρος Ιόλας 100 χρόνια απο τη γέννησή του

Αλέξανδρος Ιόλας 100 χρόνια από τη γέννηση του.

Από τον Νίκο Σταθούλη

Alexandre Iolas

Μεγάλωσα. Ήμουν στη δεύτερη δεκαετία της ζωής μου όταν γνώρισα τον Αλέξανδρο Ιόλα. Έναν Μαικήνα της τέχνης. .Ραδιούργο. Είρων. Οξυδερκή. Αυθάδη. Τολμηρό Εκρηκτικό. Αδίστακτο.

Όπως ο Σωκράτης στους μαθητές του, εκμαίευε από μένα ο,τι καλύτερο. Όπως ακριβώς συνέβαινε και με τους καλλιτέχνες του. Τους οποίους ωθούσε να δημιουργήσουν συγκεκριμένα έργα τέχνης που εκείνος ΄΄ έβλεπε και ΄΄ζούσε΄΄, πριν εκείνοι αρχίσουν να δουλεύουν τα υλικά τους.

Τυχοδιώκτης. Που ανήκε στο 2050 και μετά. Φίλος. Πολυτιμότερος και από ένα πανάκριβο κόσμημα. Πνευματικός πατέρας.

Δε μου πήρε πολύ χρόνο να αναγνωρίσω τη πραγματική μεγαλοφυΐα του. Με πήγε στο Λούβρο. Στο ΜΟΜΑ. Στο Μπομπούρ. Στεκόταν μπροστά στα έργα και μου έλεγε να κοιτάξω. Η σιωπή του μου δίδαξε πολλά περισσότερα απ΄ότι θα μου έλεγε το πιο σοφό κουβεντολόι.

20 χρόνια έχουν περάσει. Στην Down Town art gallery shop (Αγ. Αναργύρων 20-22 ψυρή ) στήνεται μια μοναδική έκθεση για τον μεγάλο Έλληνα που δόξασε την Ελλάδα και πέθανε στιγματισμένος, απο ...χίλιες φορές κατώτερους του..... Τότε που ο Μάνος Χατζιδάκις αντιμετώπιζε τον Αυριανισμό στο πετσί του μαζί με τον Τσαρούχη και άλλες σημαντικές προσωπικότητες της εποχής....

Ποιος όμως ήταν στην πραγματικότητα ο Αλέξανδρος Ιόλας;

Ο Αλέξανδρος Ιόλας (πραγματικό όνομα: Κωνσταντίνος Κουτσούδης) γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το Μάρτιο του 1908. Γόνος μεγαλοαστικής οικογένειας, έδειξε από νωρίς κλίση στην μουσική και στον χορό.

Γύρω στο 1925 έρχεται στην Αθήνα με συστατική επιστολή του Κωνσταντίνου Καβάφη. Γνωρίζει από νωρίς από κοντά καλλιτεχνικές και πνευματικές προσωπικότητες της πρωτεύουσας (Άγγελο Σικελιανό, Δημήτρη Μητρόπουλο, Ναυσικά Παλαμά κ.α.). Σπουδάζει χορό με τον Βάσο και την Τανάγρα Κανέλλου.

Το 1928, βρίσκεται στο Βερολίνο όπου συνεχίζει τις σπουδές του. Με την άνοδο του Χίτλερ στην Γερμανία εγκαταλείπει την χώρα για να πάει στο Παρίσι, όπου έρχεται και σε ουσιαστική επαφή με την σύγχρονη τέχνη, μέσω των συχνών του επισκέψεων στις γκαλερί της οδού Marignan.

Εκεί πρωτοαντίκρυσε, στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ένα πίνακα του Ντε Κύρικο. Ο Ιόλας συνδέθηκε με τον καλλιτέχνη και συνεργάστηκαν αργότερα. Ο ίδιος σε μία συνέντευξή του το 1971, με αφορμή την οργάνωση της αναδρομικής έκθεσης του Μαξ Έρνστ, περιγράφει το περιστατικό: «η πρώτη φορά που μπήκε στο νού μου η επιθυμία να αποκτήσω ένα πίνακα ήταν πολύ πριν γνωρίσω τον Μαξ Έρνστ, γύρω στα 1933. Μία μέρα, στάθηκα μπροστά σε μία γκαλερί της οδού Marignan στο Παρίσι. Ένας παράξενος πίνακας είχε τραβήξει την προσοχή μου. Ήταν ένα ταμπλό του Ντε Κύρικο, το πρώτο μοντέρνο ζωγραφικό έργο που έβλεπα στην ζωή μου. Παρίστανε μία πλατεία άδεια, στην μέση ένα άγαλμα, στο βάθος ένα τρένο με το φουγάρο του που περνούσε. Τίτλος του πίνακα “Μελαγχολία”. Μπήκα στην γκαλερί και ρώτησα τί είναι αυτό; μου απάντησαν, είναι ένα αριστούργημα του Ντε Κύρικο μπορείτε να το αγοράσετε με 2.000 δολλάρια. Περνούσα από την γκαλερί δίνοντας λίγα λίγα τα χρήματα. Τελικά, ύστερα από πέντε χρόνια ο πίνακας έγινε δικός μου. Από τότε λοιπόν, με εκείνες τις συχνές επισκέψεις στην γκαλερί της οδού Marignan, αρχίζει να μου μπαίνει η ιδέα να κάνω κι εγώ κάποτε μία γκαλερί».

Τα χρόνια της Νέας Υόρκης

Στις αρχές τις δεκαετίας του 40, ο Αλέξανδρος Ιόλας βρέθηκε στην Αμερική, όπου και χόρεψε στην Μετροπόλιταν Όπερα της Νέας Υόρκης με τον Μπαλανσίν, στο «Ορφέας και Ευριδίκη». Μετά το ατύχημα με το πόδι του, το 1944, ο Ιόλας εγκαταλείπει την χορευτική του καριέρα και στέφεται στις εικαστικές τέχνες.

Το 1946, με την οικονομική βοήθεια της Ελίζαμπεθ Άρντεν, συνεργάζεται με την Ουγκό Γκάλερι (ιδιοκτήτης αρχικά ο Ουγκό, ζωγράφος και εγγονός του Βίκτωρος Ουγκό).

Στο διάστημα αυτό παρουσιάζει για πρώτη φορά στην Αμερική ατομικές εκθέσεις των: Μαξ Έρνστ (1946), Ρενέ Μαγκρίτ (1947), Βίκτορ Μπράουνερ (1947) αλλά και την πρώτη ατομική έκθεση του Άντυ Γουόρχολ (Ιούνιος 1952, με μία σειρά εικονογραφήσεων διηγημάτων του Τρούμαν Καπότε). Το 1953 ο Ιόλας γίνεται αποκλειστικός ιδιοκτήτης της γκαλερί στην Νέα Υόρκη, οπότε και ονομάζεται «Ιόλας Γκάλερι».

Ο γλύπτης Takis εκθέτει για πρώτη φορά στην Αμερική, στην γκαλερί του Ιόλα (Νοέμβριος 1961). Η συνεργασία αυτή κράτησε μέχρι το 1976.

Ατομικές εκθέσεις στην γκαλερί του Ιόλα, στην Αμερική, πραγματοποιούν η Νίκι Ντε Σανφάλ (1962) και ο Τινγκελί (1962).

Ήδη από την δεκαετία του 50, η γκαλερί έχει καθιερωθεί στην Αμερική. Ο Ιόλας οργανώνει επίσης σημαντικές συλλογές, όπως η συλλογή Ντε Μενίλ, και Σλαμπερζέ.

Επιστροφή στην Ευρώπη

Οι δραστηριότητές του επεκτείνονται και στην Ευρώπη με το άνοιγμα της γκαλερί στην Γενεύη, το 1963. Η γκαλερί εγκαινιάζεται με την έκθεση του Μαξ Έρνστ, ενώ ακολουθεί η έκθεση του Ρενέ Μαγκρίτ.

Στο Παρίσι, τα εγκαίνια της γκαλερί (196, Bd St Germain, όπου βρίσκεται η γκαλερί Ντενίς Ρενέ) έγιναν και πάλι με την έκθεση του Μαξ Ερνστ (Μάιος 1964), ενώ η γκαλερί χαρακτηρίζεται από τον καλλιτεχνικό τύπο ώς «η πιό δραστήρια γκαλερί στο Παρίσι».

Οι πιο πρωτοποριακοί καλλιτέχνες της εποχής όπως οι Τakis, Ζαν Τινγκελί, Υβ Κλάιν, Μαρτιάλ Ραϊς, Νίκι Ντε Σαν Φαλ, Ζαν Πιέρ Ρενώ, Κλόντ & Φρανσουά-Ξαβιέρ Λαλάν, Μαξ Ερνστ, Ντένις Όπενχάιμ, Ρενέ Μαγκρίτ, Φοτριέ, Βολς, Μάττα, Λεονόρ Φινί, Ντοροθέα Τάνινγκ, εκθέτουν στην γκαλερί του Ιόλα.

Το 1965 ανοίγει την τρίτη γκαλερί του ο Ιόλας στο Μιλάνο (μεταξύ άλλων πρώτη ατομική έκθεση του Πίνο Πασκάλι 1967, και συνεργασία με τον Γιάννη Κουνέλη το 1968), ενώ ακολουθεί και η γκαλερί στην Μαδρίτη.

Παράλληλα οργανώνει εκθέσεις Ελλήνων καλλιτεχνών σε όλες του τις γκαλερί των Γκίκα, Τσαρούχη, Φασιανό, Τσόκλη, Ακριθάκη, Μπουτέα, Μαρίνας Καρέλλα, Παύλου, Λαζόγκα και πολλών άλλων.

Η οργάνωση των εκθέσεων και η δημιουργία των γκαλερί θεωρείται υποδειγματική, ενώ το αρχείο του Ιόλα στην γκαλερί του Παρισιού χαρακτηρίζεται ώς «πραγματικό χρυσορυχείο για τον ιστορικό της τέχνης», αφού όπως διηγείται, το 1969, η Βάσια Καρκαγιάννη - Καραμπελιά, «πουθενά αλλού δεν βρήκα τέτοιο πλούτο στοιχείων συμπεριλαμβανομένης και της βιβλιοθήκης του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης».

Εκδοτική Δραστηριότητα

Στις πραγματικές δραστηριότητες του Ιόλα θα πρέπει να προστεθεί και το πλούσιο εκδοτικό του έργο. Οι περισσότερες εκθέσεις των καλλιτεχνών που συνοδεύονται από πολυτελείς καταλόγους των οποίων οι πρόλογοι υπογράφονται από ονόματα όπως ο Αντρέ Μπρετόν («Le Sens Propre» στον κατάλογο της έκθεσης του Ρενέ Μαγκρίτ, Νοέμβριος - Δεκέμβριος 1964), Πιέρ Ρεστανί («Une Aventure Prométhéenne Au Service D’une Intuition Cosmique» στον κατάλογο της έκθεσης «Yves Klein» τον Απρίλιο 1965), Jean Clay («Les Magnétrons De Takis», στον κατάλογο της έκθεσης «Takis 1966»), Αλέν Ζεφρουά («Le Télémagnetisme De Takis», στον κατάλογο των εκθέσεων «Takis, Dix Ans De Sculpture, 1954 - 1964», 1964), Πόντους Χάλτεν («Mela II», στον κατάλογο της έκθεσης του Ζαν Τιγκελί, Νέα Υόρκη, Μάρτιος 1965)

Ο Αλέξανδρος Ιόλας έχει εκδόσει επίσης και ποιητικές συλλογές καλιτεχνών (Μαξ Ερνστ, Lieux Communs Décervelages, Αλ. Ιόλας 1971) σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων, τα οποία σήμερα αποτελούν πραγματικά συλλεκτικά κομμάτια. Επίσης το 1985 εξέδωσε το ποίημα του Νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη: «Ο Κήπος Βλέπει» με σχέδια του ζωγράφου Πέτρου.

Όπου το έκρινε απαραίτητο συνόδευε ο ίδιος τις εκθέσεις με δικό του πρόλογο, όπως στην τελευταία έκθεση του Ρενέ Μαγκρίτ («The Eight Sculptures», Al. Iolas, 1968).

Τα Τελευταία Χρόνια

Ο Ιόλας έλεγε συχνά ότι θα έκλεινε τις γκαλερί του όταν θα πέθαινε ο Μαξ Ερνστ (1976). Στη δεκαετία του ΄70 ο Ιόλας κλείνει πράγμετι όλες τις γκαλερί του- με τελευταία εκείνη του Μιλάνου, το 1976.

Απο το 1971, είχε επικεντρώσει όλες τις δραστηριότητές του στην ίδρυση ενος μουσείου Συγχρονης Τέχνης στην Ελλάδα, ενω ίδρυσε απο κοινού με τον αντικέρ Τάσο Ζουμπουλάκη, τη Γκαλερι Ζουμπουλάκη, με αποτέλεσμα να οργανωθούν για πρωτη φορά στην Αθήνα, εκθέσεις των Μαξ Έρνστ, Ρενέ Μαγκρίτ και Τζόρτζιο ντε Κύρικο.

Ενώ ειχε δωρίσει πολλα έργα τέχνης στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης και είναι ένα απο τα ιδρυτικά μέλη του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης στο Centre Georges Pompidou του Παρισιού, οι προσπάθειές του για την ίδρυση του Μουσείου, συναντούν πολλές δυσκολίες στην Ελλάδα, ενω για εντελώς ανεξήγητους λόγους ξεκινά ενα κύμα πρωτοφανούς διασυρμού του απο τα Μεσα Μαζικής Ενημέρωσης της εποχής.

Ενα μέρος της συλλογής του Αλέξανδρου Ιόλα-44 έργα- καταλήγει παρ΄ολα αυτά στο Μακεδονικο Μουσείο Σύχγρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη.

Τον Μάρτιο του 1984 συνάπτει συμφωνητικό με τον βιογράφο του Νίκο Σταθούλη για τη συγγαφή της βιογραφίας του.

Τον Μαρτιο του 1985, χαρίζει στο Δήμο Αγιας Παρασκευής 4 στρέμματα προκειμένου να δημιουργηθει ένα Πάρκο της Τέχνης για τα παιδιά του Δήμου, ενώ παραγγέλνει στους καλλιτέχνες του ανάλογα έργα.

Ένα χρόνο πριν πεθάνει, αποφασίζει να ανοίξει έναν ακόμη εκθεσιακό χώρο στο Μιλάνο, ο οποίος εγκαινιάζεται στις αρχές του 1987, με τον «Μυστικό Δείπνο» του Άντι Γουόρχολ, οπου έμελε να είναι και για τούς δυο το Κύκνειο Άσμα τους.

Σε όλη τη διάρκεια της πολύχρονης καριέρας του , ο Ιόλας διατήρησε στενές φιλικές σχέσεις με τους περισσότερους συνεργάτες του. Ο Μαξ Έρνστ στη μεγάλη αναδρομική έκθεση στο Παρίσι το 1971, δήλωσε «Την επιτυχία αυτή την οφείλω στον Αλέξανδρο Ιόλα και τον ευχαριστώ».

Ο Ρενε Μαγκρίτ εξηγεί τη σταθερότητα της συνεργασίας τους ως εξής: «Ο Αλέξανδρος Ιόλας αγοράζει απο το τέλος του Πολέμου, σχεδον όλη τη παραγωγή μου, σε μια περίοδο οπου το έργο μου δεν εύρισκε ουσιαστικούς αγοραστές».

Το ποτρέτο του Αλέξανδρου Ιόλα έχει φιλοτεχνηθεί από τον Ρενέ Μαγκρίτ, τον Μπαλτίς, τον Τζόρτζιο ντε Κύρικο, τον Άντι Γουόρχολ τη Λεονόρ Φινί , 1956, όπου παρουσιάζεται ο Ιόλας ως χορευτής κλασσικού μπαλέτου.

Ο Αλέξανδρος Ιόλας πέθανε τον Ιούνιο του 1987.

ALEXANDRE IOLAS

The exhibition of Warhol's Capote inspired drawings ran at the Hugo Gallery from June 16 - July 3, 1952. The Hugo had been founded in 1944 by Robert Rothschild, Elizabeth Arden and Maria Hugo who was married to author Victor Hugo's grandson. In 1947 the gallery had hosted Bloodflames, a show of Surrealists which included work by Gorky and Matta. At the time of Warhol's show, the director of the gallery was Alexandre Iolas, assisted by David Mann, the gallery's manager. Iolas would also be responsible for Warhol's last exhibition when, in January 1987, he showed Warhol's Last Supper paintings in Milan at the Palazzo delle Stelline, across from the Church of Santa Maria della Grazie which housed Leonardo's Last Supper. Iolas had commissioned Warhol to do his version of Leonardo's painting in early 1986.

Alexandre Iolas
As a dancer in 1929(L)/With his doberman, Frida (R)

Alexandre Iolas (ca. 1984):

"Early on, I did an exhibition of Andy Warhol in my gallery... The boy is a very important artist, Andy, because he helped America. He mixes very much with youth, and with all the chic people - you know, the bums. When you have such a stupid expression as Andy has - when he is being silent, before the smile starts - when you look like that, you can do anything you want in the world. As Christ said to all those priests, 'Suffer the little children to come unto me,' and Warhol is a horrible child. He has helped America to get rid of its puritanism, either with his half-pornographic, half esthetic films or else with his portraits of the fake stars he has around him and the real stars he has always liked. He's an amazing person, and probably someday he will be considered a saint."³⁵

Iolas, born in Alexandria, Egypt in 1908, came from a dance background. After studying ballet in Berlin he fled to Paris during Hitler's rise to power in the 1930s. In Paris he continued to study dance and socialized with artists such as Jean Cocteau, Georges Braque, Pablo Picasso, Max Ernst and Man Ray. After moving to New York he was able to draw on these artistic contacts when he quit dancing in order to concentrate on his career as an art dealer. After working at the Hugo gallery, he founded the Jackson-Iolas Gallery in 1955 with former dancer, Brooks Jackson and later opened galleries in Paris, Milan, Madrid and Mexico City. He died of AIDs in June 1987 - just four months after Warhol had died in the same hospital in New York.

At the time of his death, Iolas was embroiled in his own Greek tragedy. Anonis Nikolaou, a transvestite who called himself Maria Kallas, had been employed by Iolas at his home in Greece. In 1985 Iolas fired Kallas for "acute alcoholism, pathological lying," and stealing "small but valuable" objects from Iolas' collection. Kallas fought back. He publicly accused Iolas of "antiquities smuggling, drug peddling, and the prostitution of young men," naming the former president, Konstantine Karamanlis, as a frequent visitor to orgies hosted by Iolas. The Greek daily newspaper, Avriani, published Iolas' home number and urged readers to phone him and "curse" him. Greek film director, Costa Gavras circulated an open letter in support of the art dealer signed by 150 cultural and political heavyweights, including French president Francois Mitterand. In spite of this, the district attorney told Iolas that he would be charged with prostitution, possession of drugs and smuggling antiquities. He was ordered to present himself to the Greek courts on July 17, 1987, but by the time the court date came up, he was already dead.³⁸

Alexandros Iolas and Thessaloniki

It is true that things of tremendous importance can grow out of something very simple and human. The combination of the long-standing friendship between Alexandros Iolas and Maro Lagia, her determination to create a museum of contemporary art in Thessaloniki and the immediate and active interest of Petros Kamaras resulted in the “Iolas Donation” of forty-seven works of art.

Much had already been achieved by the initial conversation, in 1978; while the idea of the Macedonian Museum of Contemporary Art animated a group of people who worked – and continue to work – very hard to make it an institution with character and breadth that will continue to inspire its members and its host of friends and supporters.

Alexandros Iolas was enslaved by Thessaloniki and its people. It reminded him, he said, of Alexandria; and he felt that on this relation, on this invisible thread, destiny would preserve his memory. Not in the mind, but tangibly, in the works that he delivered into their hands. For he believed that museums are better off in private hands, without government ties. Like culture, which exists without ministerial decision.

Alexandros Iolas was a man of the arts, a true cosmopolitan, a perceptive collector and an able merchant. As a young man in the ‘30s he left his native Alexandria to study dance in Paris and Berlin. As principal dancer with the Metropolitan Opera of New York he travelled in Europe and discovered the new currents and styles in contemporary art. When a serious accident put an end to his career he decided to devote himself to collecting works of art. He was very excited about the work of Max Ernst, and later Rene Magritte and Victor Brauner.

Iolas quickly realised that post-war America was ready to accept the restlessness of Europe. Art was acquiring a market and a market value, and it would not be overstating the matter to say that Iolas played a role in this development. Relying on a combination of instinct and knowledge, he sponsored and promoted what his experienced eye discerned. In 1953 he opened his first gallery in New York, 1963 in Geneva, 1964 in Paris, 1965 in Milan and a little later in Madrid. He launched artists, and established them, his gallery hosting names like Niki de Saint Phalle, Martial Raysse, Jean-Pierre Raynaud, Pino Pascali, Eliseo Mattiacci, Andy Warhol, Jean Tinguely, Roberto Crippa and Novello Finotti.

In 1965 he decided to settle in Greece. He built himself a house-cum-museum in Aghia Paraskevi, on the outskirts of Athens. He met and befriended new artists, among them Takis, Akrithakis, Tsoklis and Pavlos, and set them on the ladder to international recognition and success, and in so doing made his mark on three decades.

An ambivalent personality, Alexandros Iolas remained hard to interpret throughout his life. Expansive, cynical, and something of an Indian giver, his reactions to the censure of conventional morality were aggressive and unpredictable. Alexandros Iolas died in New York in 1987, his dream of an “Iolas Museum” in Athens unrealised. His vast and extraordinarily valuable collection remained scattered, some of it finding a home at the Centre Pompidou in Paris.

Alexandros Iolas’ encounter with Thessaloniki was to acquire special significance, not only for the city but also for the posthumous fame of a singularly perceptive collector. There is nothing in Greece today to recall his inspired and creative sojourn in the country save the collection of 47 works that he donated a generation ago as a nucleus around which to build a Macedonian Museum of Contemporary Art in this city.

It was with great joy that the Board of Directors of the MMCA decided to give his name to the Museum’s new three-storey wing and to dedicate to him the catalogue of the permanent collection, which now numbers more than one thousand works (paintings, sculptures, installations, assemblages, engravings, photographs), in the hope that the Museum will remain independent, unconventional and open-minded, qualities that Alexandros Iolas admired in others and exemplified in himself.

Donors

The gesture made by Alexandros Iolas, the Museum’s first great benefactor, was only the beginning. Well-known collectors, including Magda Kotzia, Franz Geierhaas, Alexandros and Dorothea Xydis, Giorgos Apergis and Dimitris Meïmaroglou, and with them a host of artists, continue to offer collections and individual works, constantly expanding the Museum’s collection.

To our expressions of gratitude to all the artist-donors who have thus supported the Macedonian Museum of Contemporary Art, we wish to add our assurances that our appreciation of their work is immense. Through the figural and conceptual style of their creations, they create and sustain a fundamental interactive communication, a dialectic relation, that through our educational programmes acts upon the ideas of our youthful visitors. For art can still transmit prophetic messages and influence the cultural awareness of our young people.

Heading the list of benefactors of the Museum are Giorgos Philippou of Philkeram-Jοhnsοn, who housed the Museum and its collection from 1979 to 2001, and Ι. Boutaris & Son SA, which shouldered its financial costs in the early years of its operation.

Other major sponsors include TIF-HELEXPO, which made room initially for the Museum’s temporary exhibitions (in the Public Power Corporation pavilion), and later (1999-2002) for the construction of successive additions, originally with the support of the “Thessaloniki ‘97” Cultural Capital of Europe Organisation and subsequently thanks to a substantial grant from the European Free Trade Area (EFTA) via the European Investment Bank and the Greek government via the Ministries of Finance and Culture, and the “Stavros S. Niarchos” Foundation, which funded the organisation of the Museum Library and which continues to support its exhibition activity, particularly with regard to the presentation of the collection, both in the Museum and in Athens and abroad.

One particularly important factor in the life of the Museum is the backing, financial and other, of the Greek state. The Ministry of Culture, through its Minister and the services of its staff, have demonstrated their appreciation of the importance and increasing renown of the MMCA with acts of moral support (Programme Agreements), financial underpinning for its operating requirements, and active contributions to its growth and modernisation (3rd CSF Operational Programmes “Culture 2000-2008” and “Information Society”, grants from which made this website possible).

Nor do we forget the tremendous contribution made by our sponsors, who shoulder the financial burden of the Museum’s activities, exhibitions and parallel events. They include public bodies, credit institutions, cultural foundations, private businesses, the media, private citizens, and art galleries.

The Boards of Directors of the Macedonian Centre of Contemporary Art, Architecture and Industrial Design and of the Macedonian Museum of Contemporary Art wish to thank all those who have given us their moral and material support in endeavours that have not always been easy. Without our benefactors, our sponsors and our donors, without the artists and the art galleries, without the individual people who so staunchly supported its initiatives, the Macedonian Museum of Contemporary Art would never have been able to pursue its aims and its programmes.