Επαναπατριζόμενα έργα θρησκευτικής τέχνης

Χάρη στη γενναιότητα και το κουράγιο των εκτοπισμένων διασώθηκαν εικόνες όπως η εικόνα του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου με σκηνές από το βίο του, έργο του ζωγράφου Λεοντίου Ιερομονάχου του 1685 που μεταφέρθηκε από το ναό της Παναγίας Ασπροφορούσας στο Μπέλλαπαϊς και η εικόνα της Παναγία Κανακαριάς του 19ου αιώνα από τον ομώνυμο ναό της Καρπασιας

Στις κατεχόμενες περιοχές της Κύπρου ήδη από το 1974 άρχισαν να δραστηριοποιούνται κυκλώματα λαθρεμπορίας αρχαιοτήτων και εκκλησιαστικών θησαυρών με σκοπό την παράνομη εξαγωγή. Ήδη το Νοέμβριο του 1974 οι τελωνιακές αρχές στο λιμάνι του του Ντόβερ, στο Ηνωμένο Βασίλειο, κατάσχεσαν από τουρκοκύπριο λαθρέμπορο 15 αρχαία αγγεία και 13 εικόνες, τα οποία επαναπατρίσθηκαν το 1977. Τέσσερις εικόνες κατασχέθηκαν επίσης από τα γραφεία πλειστηριασμού των Christies το 1975 και επαναπατρίστηκαν όπως και αριθμός εικόνων που κατασχέθηκαν από Τουρκοκύπριο αρχαιοκάπηλο από τις Βελγικές τελωνιακές αρχές την ίδια περίοδο.

Μεταξύ των ετών 1976 και 1979, οπότε είχαν εκδιωχθεί από τον Τουρκικό στρατό και οι τελευταίοι Ελληνοκύπριοι από τη Λυθράγκωμη, το Τμήμα Αρχαιοτήτων έλαβε την πληροφορία από ξένο διπλωμάτη, ότι τεμαχίστηκαν και αφαιρέθηκαν συστηματικά τα ψηφιδωτά της αψίδας της Παναγίας Κανακαριάς. Πρόκειται για την παλαιότερη σωζόμενη ψηφιδωτή παράσταση αψίδος στην Κύπρο και χρονολογείται στα χρόνια της βασιλείας του αυτοκράτορα Ιουστινιανού και συγκεκριμένα γύρω στο 525-530. Η παλαιοχριστιανική αψίδα είχε ενσωματωθεί στη νεώτερη φάση του ναού, που χρονολογείται τον 12ον αιώνα. Η ψηφιδωτή παράσταση παρουσίαζε σε παραδείσιο τοπίο με χρυσό βάθος την Παναγία ένθρονη σε δόξα, να φέρει τον Χριστό στα γόνατά της και να περιβάλλεται από τους αρχάγγελους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Η όλη σύνθεση περιβαλλόταν από πλατειά διακοσμητική ταινία με μαίανδρο άκανθας, στην οποία εγγράφονταν δεκατρία μετάλλια: οι προτομές των δώδεκα Αποστόλων και στο κεντρικό μετάλλιο ο σταυρός ή η προτομή του Χριστού.

Την ίδια περίοδο 1976-1979 στο Μοναστήρι του Αντιφωνητή κοντά στα χωριά Καλογραία και Άγιος Αμβρόσιος της επαρχίας Κερύνειας άρχισε η συστηματική καταστροφή και αφαίρεση των τοιχογραφιών του Καθολικού. Ο ναός που κτίσθηκε στο 12ο αιώνα ανήκει στον τύπο του οκταγωνικού, τρουλλαίου ναού και είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες που ανήκουν σε τρεις διαφορετικές περιόδους: Οι τοιχογραφίες στο ιερό και μέρος του κυρίως ναού χρονολογούνται γύρω στο 1200, ενώ οι υπόλοιπες ανήκουν στην μεταγενέστερη τοιχογράφηση του μνημείου που έγινε γύρω στο 1500. Ο νάρθηκας φέρει τοιχογραφίες που χρονολογούνται επακριβώς στο 1659 και αποδίδονται στον Παύλο Ιερογράφο. Οι τοιχογραφίες που αποτοιχίσθηκαν, φυγαδεύτηκαν στις αγορές του εξωτερικού μαζί με τις περίφημες εικόνες του ναού.

Στις 15 Σεπτεμβρίου 1979 αποκαλύφθηκε το παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων και εικόνων από τον πρίγκηπα Alfred zur Lippe, ύπατο αρμοστή των Ηνωμένων Εθνών στην Κύπρο για τους πρόσφυγες. Ο Αυστριακός διπλωμάτης είχε ήδη εξαγάγει μεγάλο αριθμό αρχαιοτήτων και εικόνων πριν αποκαλυφθεί το σκάνδαλο. Στην κατοχή του ανευρέθηκαν 28 εικόνες οι οποίες μεταφέρθηκαν στην Ιερά Αρχιεπισκοπή.

To Μάρτιο του 1981 κατασχέθηκαν στο αεροδρόμιο της Άγκυρας τρία κιβώτια με εικόνες και άλλες αρχαιότητες που απεστάλησαν από το αεροδρόμιο Τύμπου με προορισμό τη Γερμανία. Σύμφωνα με δημοσιεύματα του Τουρκοκυπριακού τύπου ορισμένες εικόνες προέρχονταν από το μοναστήρι του Αποστόλου Βαρνάβα. απ’ όπου προηγουμένως είχαν κλαπεί 35 εικόνες ενώ οι αρχαιότητες προέρχονταν από το κάστρο της Κερύνειας.

Ο Διευθυντής του Τμήματος Αρχαιοτήτων τον Νοέμβριο του 1982 ανέφερε στο Υπουργείο Εξωτερικών την κλοπή των εικόνων από το ναό του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντι (Άγγελος του 1200, και τη Δέηση, τον Άγιο Ιερώνυμο, τον Πρόδρομο και τη Παναγία με τη δωρήτρια Ντι Μολίνο του 16ου αιώνα), την κλοπή όλων των εικόνων από τη μονή Αποστόλου Βαρνάβα (17ος-19ος αιώνας), 120 περίπου εικόνων και άλλων εκκλησιαστικών θησαυρών από τη Μητρόπολη Κερύνειας, 150 εικόνων και χειρογράφων (ένα εκ των οποίων χρονολογείται στο 12ο αιώνα) από το Κέντρο Συντήρησης εικόνων και χειρογράφων στη Μονή Αγίου Σπυρίδωνος στην Τρεμετουσιά και τις εικόνες της μονής Θεοτόκου στην Κυθρέα (16ος και 18ος αιώνας). Ιδιαίτερη μνεία γινόταν για την καταστροφή και αφαίρεση τοιχογραφιών και ψηφιδωτών από τους ναούς Παναγίας Κανακαριάς, Παναγία Αψινθιώτισσα και Αρχάγγελο Μιχαήλ Αντιφωνητή.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 άρχισαν να παρουσιάζονται στις διεθνείς αγορές εκτός από εικόνες και οι πρώτες αποτοιχισμένες τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Η πρώτη ανακάλυψη αφορούσε στις τοιχογραφίες του 13ου αιώνα από την αψίδα και τον τρούλλο του ναού του Αγίου Ευφημιανού στη Λύση που απεικονίζουν στην αψίδα την Πλατυτέρα ανάμεσα στους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ και στον τρούλλο τον Χριστό Παντοκράτορα, τη Δέηση, την Ετοιμασία του Θρόνου και το χορό των Αγγέλων. Οι τοιχογραφίες αυτές αφαιρέθηκαν αριστοτεχνικά και μεθοδικά από το ναό από έμπειρο συνεργείο που εργάστηκε για λογαριασμό του Aydin Dikmen με την προστασία του τουρκικού στρατού κατοχής και εξήχθησαν παράνομα στο εξωτερικό. Το Ίδρυμα Μenil στο Χιούστον του Τέξας αγόρασε τις τοιχογραφίες αυτές το 1985 από τον Τούρκο αρχαιοκάπηλο, για το ποσό των $850,000 σε συνεννόηση με την Κυβέρνηση και την Εκκλησία της Κύπρου. Τα 26 τεμάχια από τον Παντοκράτορα του τρούλλου και τα 12 τεμάχια από την Πλατυτέρα της αψίδας συντηρήθηκαν και επανασυγκολλήθηκαν για ένα εκατομμύριο δολάρια σε αγγλικό εργαστήριο. Με τη συγκατάθεση του Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου, το Ίδρυμα Μenil έκτισε εκεί μικρό ναό-μουσείο, στο οποίο τοποθετήθηκαν οι τοιχογραφίες αποκατεστημένες για να εκτεθούν στο αμερικανικό κοινό. Το Ίδρυμα Menil ανέλαβε την υποχρέωση, σε δεκαπέντε χρόνια, από την έκθεσή τους να τις επιστρέψει στην Κύπρο. Κατά τα εγκαίνια του ναϋδρίου αυτού ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος ανανέωσε την περίοδο έκθεσης των τοιχογραφιών στο εν λόγω Μουσείο για περίοδο 12 ετών. Οι τοιχογραφίες αναμένονται να επιστραφούν στην Κύπρο κατά το 2012.
Ο διαμεσολαβητής του Ιδρύματος Menil για την αγορά των τοιχογραφιών, ο Έλληνας έμπορος έργων τέχνης, Γιάννης Πετσόπουλος, κατά τις διαπραγματεύσεις αγοράς των τοιχογραφιών του Αγίου Ευφημιανού, με τον Aydin Dikmen στο διαμέρισμά του στο Μόναχο της Γερμανίας αναγνώρισε ένα από τα αποτοιχισμένα τεμάχια ψηφιδωτών από το ναό της Παναγίας Κανακαριάς. Μετά τις πιέσεις του Πετσόπουλου ο Dikmen αναγκάστηκε να αποστείλει στην Κύπρο στις 30 Νοεμβρίου 1984 τέσσερα τεμάχια ψηφιδωτών εκ των οποίων μόνο εκείνα με τον Άγιο Βαρθολομαίο και τον Ευαγγελιστή Λουκά αποδείχθηκαν γνήσια. Τα ψηφιδωτά μετά τη συντήρησή τους μεταφέρθηκαν προς έκθεση στο Βυζαντινό Μουσείο.
Το 1988 η έμπορος έργων τέχνης Peg Goldberg αγόρασε τέσσερα τεμάχια ψηφιδωτών από το ναό της Παναγίας Κανακαριάς του 6ου αιώνα από τον Dikmen προς ένα εκατομμύριο δολάρια με τον σκοπό να τα μεταπωλήσει για είκοσι εκατομμύρια. Όταν έγινε προσφορά στο Paul Getty Museum η Επιμελήτρια των Συλλογών ενημέρωσε τις Κυπριακές Αρχές οι οποίες μαζί με την Εκκλησία της Κύπρου κατέφυγαν στην αμερικανική δικαιοσύνη για τον επαναπατρισμό των ψηφιδωτών. Το Δικαστήριο της Ινδιανάπολης κατεδίκασε την Goldberg και τα ψηφιδωτά επέστρεψαν στην Κύπρο με λαμπρές δοξολογίες το 1991.
Το 1995 έγινε γνωστό ότι ζεύγος Ολλανδών επιχειρούσε να πωλήσει τέσσερις εικόνες από το ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Αντιφωνητή. Πρόκειται για τις εικόνες του Ευαγγελιστών Ιωάννη και Μάρκου και των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου από τη Μεγάλη Δέηση του εικονοστασίου του ναού που χρονολογούνται στα μέσα του 16ου αιώνα. Δυστυχώς το 1997 με τη λήξη της αγωγής το δικαστήριο αθώωσε τους δύο Ολλανδούς γιατί έκρινε ότι αγόρασαν τις εν λόγω εικόνες καλή τη πίστη.
Ο θόρυβος της ολλανδικής δίκης οδήγησε στην επιστροφή, από ανώνυμο Ολλανδό συλλέκτη, στις Κυπριακές Αρχές στις 8 Σεπτεμβρίου 1997, μιας εικόνας του 16ου αιώνα με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ μεταξύ αγίων Ευδοκίας και Μαρίνας, που προέρχεται από το ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πλατανιστάσα και η οποία τον Ιούλιο του 1974 βρισκόταν στην Μητρόπολη Κερύνειας.
Την ίδια χρονιά εντοπίστηκε αναποδογυρισμένη στο έδαφος στην αυλή του Κumarcilar Chan, στην κατεχόμενη Λευκωσία, η εικόνα της Παναγίας Βλαχερνίτισσας, που χρονολογείται στις αρχές του 18ου αιώνα. Η εικόνα, που χρησιμοποιείτο πιθανότατα ως Ουρανία αγίας Τράπεζας, μεταφέρθηκε στις Ελεύθερες περιοχές της νήσου χάρη στην ιδιωτική πρωτοβουλία σε συντονισμό με τις μυστικές υπηρεσίες της Δημοκρατίας.
Το 1997 ο Ολλανδός έμπορος τέχνης Van Rijn σε διαδοχικές συναντήσεις του με την επίτιμο Υποπρόξενο της Κύπρου στην Ολλανδία, κ. Τασούλλα Γεωργίου Χατζητοφή την ενημέρωσε για την ύπαρξη ενός ψηφιδωτού με τον Απόστολο Θαδδαίο σε μετάλλιο του 6ου αιώνα από το ναό της Παναγίας Κανακαριάς και 32 τεμαχίων τοιχογραφιών από το ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Αντιφωνητή στην Καλογραία του 16ου αιώνα. Σύμφωνα με τον Ολλανδό αντικέρ τα έργα αυτά βρίσκονταν στην κατοχή Γερμανών και Αυστριακών συλλεκτών και θα κανόνιζε να τους συγκεντρώσει στο Μόναχο για να τα αγοράσει εκ μέρους της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η Εκκλησία της Κύπρου ενέκρινε την αγορά των έργων αυτών με την ελπίδα ότι θα οδηγούσε στην ανεύρεση ενός μεγαλυτέρου αριθμού κλαπέντων αντικειμένων. Η «εξαγορά» των τεμαχισμένων θησαυρών έγινε σε τράπεζα του Ρόττερνταμ για 124 χιλιάδες δολάρια (500,000 ολλανδικά φιορίνια), αφού προηγήθηκε η γνωμοδότηση του κ. Αθ. Παπαγεωργίου για τη γνησιότητα των έργων. Τα τεμάχια των τοιχογραφιών και του ψηφιδωτού με τον Απόστολο Ματθαίο μετά από έκθεση στην Ολλανδία επεστράφησαν στην Κύπρο το Δεκέμβριο του 1997.
Τον Δεκέμβριο του 1997 υπό την απειλή δικαστικής αγωγής ο Έλληνας έμπορος τέχνης Γιάννης Πετσόπουλος στο Λονδίνο που κατείχε παράνομα την εικόνα του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου του 15ου αιώνα από το ναό της Αγίας Παρασκευής, στο χωριό Παλαιόσοφος της Κερύνειας αναγκάστηκε να την αποστείλει στην Κύπρο.
Στις 14 Σεπτεμβρίου 1998 με πρωτοβουλία του υπουργού Πολιτισμού της Ελλάδος κ. Ευάγγελου Βενιζέλου επαναπατρίστηκε η εικόνα της Ένθρονης Βρεφοκρατούσας από το ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Αντιφωνητή στην Καλογραία που χρονολογείται περί τα τέλη του 15ου αιώνα. Η εικόνα αγοράστηκε από τον Περβανά, Έλληνα μόνιμο κάτοικο Ελβετίας από τον Έλληνα έμπορο τέχνης Γιάννη Πετσόπουλο στο Λονδίνο. Στην κατοχή του Περβανά πιθανολογείται ότι ευρίσκεται και η εικόνα του Παντοκράτορα από το ίδιο εικονοστάσιο.
Το θόρυβο που προκάλεσε ο επαναπατρισμός από την Αθήνα της Βρεφοκρατούσας από τον Αντιφωνητή ακολούθησε η παράδοση στον Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο την 1η Μαρτίου 1999 τεμαχίου τοιχογραφίας από τον Αντιφωνητή εκ μέρους της συλλέκτριας Μαριάννας Λάτση. Το τεμάχιο που τοποθετήθηκε από τη συλλέκτρια σε ειδικό πλαίσιο από πλέξιγκλας απεικονίζει κεφάλι Αγγέλου που αποτοιχίστηκε από τη σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας και χρονολογείται στα τέλη του 15ου αιώνα. Πρόκειται για χαρακτηριστικό παράδειγμα της προτίμησης των συλλεκτών στις μεμονωμένες μορφές και την έκθεση τους σε ειδικά πλαίσια ως προσωπογραφίες.
Στις 30 Σεπτεμβρίου 1999 επαναπατρίστηκε η εικόνα του Αποστόλου Ματθαίου από την Ζυρίχη της Ελβετίας που είχε αγοράσει ανώνυμος συμπατριώτης μας και την παρέδωσε μέσω του δικηγόρου του στους εκπροσώπους της Εκκλησίας της Κύπρου στο αεροδρόμιο της Ζυρίχης. Πρόκειται για εικόνα από τη Μεγάλη Δέηση του εικονοστασίου του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Αντιφωνητή και χρονολογείται στα μέσα του 16ου αιώνα και φέρει μονογραφή Λ.Φ στο πίσω της μέρος. Την ίδια χρονιά επαναπατρίστηκε και η εικόνα του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου που χρονολογείται επακριβώς 1584. Πρόκειται για εικόνα που εκλάπη το 1973 από τη Μονή του Προδρόμου Μέσα Ποταμού και εντοπίστηκε το 1998 στο Diozesaner Muzeum του Freising. Η εικόνα επαναπατρίστηκε το 1999 με την προϋπόθεση να επιστραφεί στο ναό απ’ όπου εκλάπη.
Στη Γερμανία εκκρεμεί η υπόθεση των εικόνων, ψηφιδωτών και τοιχογραφιών από την κατεχόμενη Κύπρο που βρέθηκαν σε διαμερίσματα του Dikmen στο Μόναχο ανάμεσα σε άλλους παράνομους θησαυρούς τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1997. Πρόκειται για τεμάχια ψηφιδωτών του 6ου αιώνα από την Παναγία Κανακαριά, σπάραγμα τοιχογραφίας με το κεφάλι του αγίου Ιγνατίου από το ναό της Παναγίας Αψινθιώτισσας στο Συγχαρί του 14ου αιώνα και σπαράγματα τοιχογραφιών από το ναό Αγίας Σολομονής του 9ου αιώνα, από το ναό της Παναγίας Περγαμηνιώτισσας στην Ακανθού που χρονολογούνται στο 12ο αιώνα, και σπαράγματα τοιχογραφιών από το ναό Αρχαγγέλου Μιχαήλ Αντιφωνητή (τέλη 15ου αι.).
Ανάμεσα στους ανευρεθέντες θησαυρούς υπάρχουν δεκάδες εικόνων από το 15ο μέχρι και τον 20ό αιώνα. Ξεχωρίζουν τα ενυπόγραφα βημόθυρα από το ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Αντιφωνητή, έργο του Παύλου Ιερογράφου του 1657 και το βημόθυρο από τη Μονή της Παναγίας στην Καντάρα, έργο του Λεοντίου Ιερομονάχου που χρονολογείται στο β΄ μισό του 17ου αιώνα.
Δυστυχώς δεν είμαι απόψε σε θέση να σας δώσω ευχάριστες ειδήσεις από τη Γερμανία. Οι γερμανικές δικαστικές αρχές δείχνουν μεγάλη κωλυσιεργία στην έκδοση οριστικής απόφασης για την επιστροφή των κυπριακών θησαυρών, οι οποίοι φυλάσσονται στο Μόναχο από το 1997. Παρά την απόφαση του Εισαγγελέα της Βαυαρίας πέρυσι για την επιστροφή 150 αντικειμένων τα οποία είναι πλήρως τεκμηριωμένα από την κυπριακή εισαγγελία και τον κ. Αθανάσιο Παπαγεωργίου, πρώην Διευθυντή του τμήματος Αρχαιοτήτων και Υπεύθυνο του Γραφείου Καταγραφής Βυζαντινών Εικόνων και Ιερών Σκευών της Ιεράς Αρχιεπισκοπής. Το Δικαστήριο έκρινε μη αντικειμενική την κυπριακή τεκμηρίωση και ανέθεσε στον Καθηγητή Ντάλερ του Πανεπιστημίου του Μονάχου την εξέταση των αντικειμένων. Στα υπό κατάσχεση έργα υπάρχουν 50 περίπου εικόνες των οποίων είναι αδύνατη η τεκμηρίωση με φωτογραφίες ή αρχειακά στοιχεία. Για τις εικόνες αυτές το Γραφείο Καταγραφής σε συνεργασία και με το Βυζαντινό Μουσείο ετοίμασε στοιχειοθέτηση και τεκμηρίωση της κυπριακής προέλευσης των εικόνων με βάση τεχνοτροπικά στοιχεία.
Ένα άλλο ενυπόγραφο βημόθυρο, εκείνο που υπογράφει το 1778 ο Ιερομόναχος Φιλάρετος και προέρχεται από το ναό της Αγίας Αναστασίας στην Περιστερώνα Αμ/στου εντοπίστηκε στο Japanese College of Art στην Οσάκα της Ιαπωνίας. Δυστυχώς όλες οι μέχρι σήμερα προσπάθειες επαναπατρισμού του έχουν αποτύχει.
Τέλος πέντε σπαράγματα ψηφιδωτών από το ναό της Παναγίας Κανακαριάς ακόμα δεν έχουν εντοπισθεί. Πρόκειται για τα μετάλλια με τις μορφές των Αποστόλων Ανδρέα, Μάρκου, Φιλίππου και Παύλου καθώς και το κάτω μισό της παράστασης της Θεοτόκου με τον Χριστό που είναι κρυμμένα πιθανότατα στα υπόγεια αδίστακτων συλλεκτών.
Χρειάζεται η Πολιτεία και οι Υπεύθυνοι στην Αρχιεπισκοπή και το Βυζαντινό Μουσείο να έχουν αγαστή συνεργασία για να επαγρυπνούν και να εξετάζουν έγκαιρα τις διάφορες πληροφορίες που τους δίδονται και προωθούν χωρίς χρονοτριβή τις δικαστικές μάχες που έπονται. Ήδη καθημερινά λαμβάνονται πληροφορίες για εικόνες που εκτίθενται σε συλλογές, σε αίθουσες πλειστηριασμού ή εκθέσεις στο εξωτερικό όπως η εικόνα των αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίας από τον Καλοπαναγιώτη που κλάπηκε το 1935 και τρεις εικόνες από το ναό της Παναγίας της Ασίνου που κλάπηκαν κατά την Τουρκική εισβολή από την Μητρόπολη της Κερύνειας όπου φυλάσσονταν.
Κυπριακής προέλευσης πρέπει να είναι και οι εικόνες που παρουσιάστηκαν στην έκθεση Holy Image, Holy Space στην Βαλτιμόρη και την Ουάσιγκτον από το 1988 μέχρι το1990 με τον Άγιο Σπυρίδωνα και τον Αρχάγγελο Μιχαήλ του 12ου αιώνα που παρουσιάζουν εκπληκτικές ομοιότητες με την εικόνα του Προδρόμου από την Παναγία της Ασίνου.
Ομοίως τους Αγίους Ματθαίο και Μάρκο του 14ου αιώνα που μοιάζουν με την εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας από το ναό του Αγίου Σάββα στη Λευκωσία. Στην αρχιεπισκοπή της Βαμβέργης στη Γερμανία εκτέθηκαν το 1998 ανάμεσα σε άλλα εκθέματα και κυπριακές εικόνες από τις κατεχόμενες περιοχές της Κύπρου όπως μία ιταλοβυζαντινή Μαντόννα Γαλακτοτροφούσατου 16ου αιώνα, ο Ευαγγελισμός και η Υπαπαντή έργα που μπορούν να αποδοθούν στον ζωγράφο Θωμά Ιερογράφο του τέλους του 17ου αιώνα και η Μεταμόρφωση του 18ου αιώνα της Σχολής Αγίου Ηρακλειδίου.